Kao odgovor na trend proglašavanja zona “oslobođenih” od LGBTI ideologije u Poljskoj, te reakcija na pogoršavanju stanje LGBTI prava u Evropskoj Uniji, Evropski Parlament je proglasio EU kao zonu LGBTIQ sloboda Rezolucijom 2021/2557(RSP) u martu ove godine. Nedavno je mađarski parlament usvojio zakon kojim se zabranjuje tzv. “LGBTI propaganda” u obrazovnim materijalima i TV emisijama namijenjenim maloljetnicima, nastavljujući vladajuću konzervativnu politiku. U duhu toga, pogledajmo kakvo je zapravo stanje LGBTI prava u EU – da li ima mjesta za napredak? Da li je na Zapadu bolje ili pak živimo u zabludi?
Piše: Amila Husić
Istina za volju, LGBTI zajednica daleko bolje živi u EU nego u BiH i regionu, prvenstveno zbog kvalitetnijeg životnog standarda, ali ipak ni EU nije postigla jednakost i ravnopravnost kojoj se stremi. Prema ovogodišnjem Rainbow Europe Index-u, koji mjeri pravne i političke prakse vezane za LGBTI zajednicu, Bosna i Hercegovina se nalazi na 21. mjestu, sa 39,79%, te se nalazi ispred nekolicine država članica Evropske Unije. Osim toga, prema istraživanju Agencije Evropske Unije za temeljna prava (European Union Agency for Fundamental Rights – FRA) koja je provedena 2019. godine, 43% LGBTI osoba je izjavilo da se osjećalo diskriminirano u 2019. godini, u odnosu na 37% u 2012., dok je ovaj jaz još veći u slučaju transrodnih osoba, odnosno 60% u 2019. naspram 43% u 2012. Nadalje, više od polovine, tačnije 53% LGBTI zajednice, nije javno autovano te 60% izbjegava da se drži za ruke u javnosti sa svojim partnerom_icom. Naravno, opet treba uzeti u obzir da je istraživanje obuhvatilo 27 država članica EU, Ujedinjeno Kraljevstvo kao tadašnju članicu, te Srbiju i Sjevernu Makedoniju kao države kandidatkinje za članstvo EU, gdje je stanje prava LGBTI osoba znantno drugačije. U svakom slučaju, statistike su poražavajuće.
Posebno ugrožene kategorije su interspolne i transrodne osobe zbog dvostruke diskriminacije ali i zbog velike diskrepance u legislativnim i administrativnim procedurama koje se javljaju u različitim državama članicama. Na nivou EU, tek 2019. godine u okviru prethodno spomenutog istraživanja se metodološki pristupilo analiziranju problema, potreba i prava interspolnih osoba. Ovakvi podaci su značajni ne samo za dalja akademska istraživanja, već i za donošenje adekvatnih normativno pravnih rješenja kao i osnova za zagovaranje. Najznačaniji problem, svojestven interspolnim i transrodnim osobama, jeste informirani pristanak za medicinske tretmane ili intervencije. Većini interspolnih ispitanika_ca, tačnije 62%, nisu pružene adekvatne informacije o hirurškoj prilagodbi spola dominantnim spolnim karakteristikama, niti su tražili njihov pristanak, odnosno njihovih roditelja ukoliko je riječ o maloljetniku, što je zapravo i najčešći slučaj. Gotovo polovina interspolnih ispitanika_ca su imali su ista iskustva sa hormonalnom terapijom (49%), te za bilo koju drugu vrstu liječenja (47%). Ovo je jasan pokazatelj diskriminacije u zdravstvenom sistemu, gdje se pacijentima_cama, zbog rodnog i spolnog identiteta ne pružaju informacije kako bi mogli donositi racionalnu i informisanu odluku o vlastitom zdravlju i tijelu. Također, transrodne i interspolne osobe su u većem stepenu žrtve seksualnog nasilja, ali i drugih oblika nasilja i diskriminacije.
Prema presudi Oliari protiv Italije Evropskog suda za ljudska prava, sve države članice Evropske Komisije (uključujući sve države članice EU, ali i BiH) su dužne zakonski regulisati istospolna partnerstva. Istospolni brak je regulisan u 13 država članica (Austrija, Nizozemska, Belgija, Njemačka, Malta, Irska, Finska, Francuska, Danska, Luksemburg, Španija, Švedska i Portugal), dok institut registrovanog partnerstva kao svojevrstan pandan vanbračnoj zajednici, regulisan je u navedenim zemljama (osim Portugala) te u Hrvatskoj, Kipru, Češkoj, Estoniji, Grčkoj, Mađarskoj, Italiji i Sloveniji. Suštinska razlika između braka i registriranog partnerstva jeste pravo na potpuno usvajanje djece od strane istospolnih partnera_ica. Potpuno, zajedničko usvajanje je dozvoljeno u Austriji, Belgiji, Hrvatskoj (zbog odluke Ustavnog suda od 21. aprila 2021. godine, još nije nisu doneseni provedbeni akti), Danskoj, Finskoj, Francuskoj, Njemačkoj, Irskoj, Luksemburgu, Malti, Španiji, Švedskoj, Nizozemskoj i Portugalu, dok usvajanje biološkog, eventualno i usvojenog djeteta partnera_ica dozvoljeno je još u Estoniji, Italiji i Sloveniji. Posebna rješenja predviđa Hrvatska, gdje istospolni partner_ica mogu da postati tzv. ‘partner_ica – staratelj_ica’ nad djetetom njihovog partnera_ice, te Grčka predviđa mogućnost zajedničkog hraniteljstva nad djetetom, ali ne i usvajanje. Problem se može javiti kada država članica EU, koja nije regulisala istospolna partnerstva, pravno ne prepoznaje i ne priznaje ovakve porodice i zajednice života. S tim u vezi, Evropski sud pravde, kao sudski organ EU, u slučaju Relu Adrian Coman and Others v Inspectoratul General pentru Imigrӑri and Others, zaključio je da, iako države članice zadržavaju pravo da donesu odluku da li će i na koji način regulisati istospolna partnerstva, dužne su priznati istospolne brakove i partnerstva u slučajevima kada su skopljena van teritorija njihove države.
Jedna od najvećih prednosti Evropske unije jeste što može ‘nametnuti’ određene normative i politike koje su od ključnog značaja za razvoj država članica pojedinačno ali i kao cjelina. Ključan momenat za prava LGBTI osoba u okviru EU bila je LGBTIQ Equality Strategy 2020-2025, usvojena u novembru 2020. godine, kao prva strategija posvećena isključivo LGBTI zajednici i njenim pravima. Fokusirana je na borbu protiv diskriminacije, obezbjeđivanju sigurnosti, izgradnji inkluzivnih društava i predvođenju apela za LGBTIQ ravnopravnost širom svijeta. Kroz ovu strategiju uspostavljeni su temelji za integrisanje LGBTI prava i potrebe u već postojeće normativne akte, te se na taj način stvara inkluzija. Dakle, ne donose se posebni propisi koji se bave isključivo zajednicom, samim time ne stvara se legislativna marginalizacija koja de facto stvara veći razdor i marginalizaciju LGBTI zajednice od društva.
Upravo institucionalni pristup rješavanju LGBTI pitanja i osiguravanje jednakosti jeste način na koje se donose značajne promjene. Kada država i pravo prepoznaju i regulišu ključna pitanja za LGBTI zajednicu, kao što su brak/registrovano istospolno partnerstvo, usvajanje, bezbjedan i pristupačan proces prilagodbe spola i mnogi drugi, možemo da kažemo da postoji napredak.
