Izvor: XXZ Magazin / Calvert Jornal
Piše: Sasha Raspopina
Preveo: Milan Živanović
Nije lako informisati se o LGBTIQ istoriji u zemlji u kojoj je homofobija još uvek prisutna na svim društvenim nivoima, pa u Rusiji istraživanja na ovu temu uglavnom rade naučnici iz drugih zemalja. Većina ruskih historijskih tekstova o homoseksualnosti, čak i kada se radi o sadržajima koje su napisali priznati historičari i naučnici, se još uvijek zanemaruje, te se o queer kulturi koja je postavila temelje za život homoseksualaca u Sovjetskom Savezu, te post-komunističkoj Rusiji, jedva nešto zna.
Istoričar Dan Healey u svojoj knjizi Homosexual Desire in Revolutionary Russia ističe da je, uprkos postojanju nekoliko zakona koji su zabranjivali određene seksualne prakse, seksualnost u Rusiji prije revolucije bila slabo regulisana, te slobodnija nego u bilo kom dijelu Evrope tog vremena. Još nekoliko istraživača tvrdi slično, te ističe da istorijske činjenice ukazuju na to da se na homoseksualnost u Rusiji prije XVIII vijeka gledalo sa velikom dozom popustljivosti, te da je homofobiju iz Evrope “uvezao” Petar Veliki, a zajedno sa hranom, arhitekturom i modom. Drugi pak tvrde da je još njegov otac, car Aleksej, počeo sa progonom homoseksualaca, ali je prvi zakon koji je homoseksualnost učinio ilegalnom, a koji se prvobitno odnosio samo na muškarce u vojsci i mornarici, ipak potpisao Petar Veliki 1716. godine. Civilima je homoseksualnost uskraćena tek 1835. godine, te je zabrana ponovo važila samo za muškarce. Zabilježeno je tek nekoliko slučajeva primjenjivanja ovih zakona, a sve brža urbanizacija, te ukidanje kmetstva, omogućili su da se LGBTIQ zajednice formiraju u Sankt Peterburgu i Moskvi, te drugim velikim gradovima.
U eseju iz 1913. godine, koji je naslovljen Moonlight People, pisac i filozof Vasily Rozanov ističe da je homoseksualnost bila historijski dio ne samo ruskog, već i života ortodoksnih hrišćana, te dodaje da nekoliko djela iz srednjovjekovne ruske literature, poput Žitija Borisa i Gleba, sadrži snažne naznake da su neki junaci, obično sveci i mučenici, bili gej. Drugi istraživači su, pak, došli do podataka da su moćni gej muškarci tog vremena, a koji su obično bili dio političke elite, koristili svoje položaje da pomognu svojim ljubavnicima u razvijanju karijere, te im nalazili bolja postavljenja, zbog čega su se često nalazili na meti satiričara.
Kada je XIX vijek u pitanju, većina proučavanih članova LGBTIQ zajednice (ovaj termin se, kada je prošlost u pitanju, uslovno koristi) pripadala je plemstvu – uključujući i pripadnike carske porodice – ali su njihovi životi do danas ostali obavijeni velom misterije, budući da je iskrena komunikacija o homoseksualnosti, i seksualnosti uopšte, u Rusiji i danas na meti predrasuda, te predstavlja tabu. Jedan od najboljih primjera je Veliki Vojvoda Konstantin, unuk cara Nikolaja I Pavloviča i ujak Nikolaja II, o čijoj se homoseksualnosti saznalo tek 1994. godine, skoro 80 godina poslije njegove smrti, a kada su objavljeni njegovi dnevnici. Konstantin se kroz ovo štivo detaljno prisjeća nemira koji je osjećao kada je pokušavao da obuzda svoje potrebe, a naročito prilikom posjeta javnim kupatilima, koja su u to vrijeme predstavljala centar muške prostitucije.
Seksualni rad je još jedan aspekt koji je rado proučavan, a najprije zbog postojanja velikog broja arhivskih dokumenata, te medijskih članaka iz tog vremena, kao i svjedočenja savremenika. Ženska prostitucija je u to vrijeme u Rusiji bila legalizovana do određenog stepena, te regulisana, dok se muška paralelno razvijala, ali se zadržala u podzemnim tokovima. Nekoliko novinara je pisalo u atmosferi u javnim kupatilima, neki sa dozom neprijateljstva, drugi pak sa radoznalošću i željom za istraživanjem.
Geografija LGBTIQ zajednice u Sankt Peterburgu je takođe prilično dobro dokumentovana, te svjedoči o tome da je trg Nevsky bio popularno mjesto za kruzing. Značajni podaci dolazili su i od anonimnih prijava koje su stizale policiji, od kojih su neke, mnogo detaljnije nego što bi to učinio bilo koji historičar, opisivale svakodnevni život gej muškaraca, te načine na koje su se zabavljali. Jedna od takvih prijava opisuje kućne zabave koje je lokalni bogataš priređivao za svoje gej prijatelje, na kojima su se dešavale preteče drag nastupa, igranke do četiri ujutru, te obilne večere poslije kojih bi obično dolazilo do orgija.
Postoje i svjedočenja o ranim drag pokušajima, a izvan privatnih prostora, te je nekoliko novinara tog vremena pisalo o tome da se muški seksualni radnici, te njihovi klijenti, oblače u žensku odeću, šminkaju, te ponašaju “feminizirano” u javnosti.
Prvi književni uradak koji se bavio homoseksualnošću objavljen je 1906. u Vesy magazinu, a pod naslovom Wings. Priča koju je napisao Mikhail Kuzmin prati studenta koji razvija osjećanja prema svom profesoru, a odbačena je od najvećeg dijela stručne javnosti, uključujući i one koji su inače imali progresivne poglede na književnost. Kuzminovi dnevnici danas predstavljaju jedan od najdragocjenijih izvora za mapiranje LGBTIQ života u Sankt Peterburgu tog doba.
O lezbejskim zajednicama ima malo svjedočanstava, budući da se o gej ženama nije raspravljalo. Na žensku homoseksualnost nije gledano kao na nešto što je uopšte moguće, pa samim tim nije bila ilegalna, te nema policijskih arhiva na ovu temu, već samo nekoliko medicinskih nalaza koji govore o liječenju “lezbijanizma”. Na kraju, lezbejke su u to vrijeme doživljavane kao nešto egzotično, te nisu shvatane ozbiljno, budući da nisu viđene kao prijetnja patrijarhalnom poretku.
Kako se početkom XX vijeka pojavio sve veći broj liberalnih pokreta, sve se više govorilo o dekriminalizaciji homoseksualnosti, naročito u pravnim krugovima. Jedna od glavnih figura ovog pokreta bio je Vladimir Nabokov – otac pisca Vladimira Nabokova, poznati advokat i osnivač Demokratske partije. On je ujedno i prvi ruski političar koji se javno zalagao za gej prava, te se bavio zakonskim položajem članova LGBTIQ zajednice u carskoj Rusiji, i borio za dekriminalizaciju. Poslije revolucije 1905. godine, zakoni koji su sankcionisali homoseksualnost postali su jači nego ikada, a dolazili su od većinski homofobičnih političara.
Homoseksualnost je legalizovana 1917. godine, kada su odbačeni svi carski zakoni, a neki boljševici, poput ruske komunističke revolucionarke Alexandre Kollontai, koja se boljševicima priključila 1915, radili su u Svjetskoj ligi za seksualnu reformu, promovisali toleranciju, te reformu zakona za zabranu homoseksualnosti. Ovaj napredak je prekinut 1933. kada je Staljin stupio na scenu, pa je muška seksualnost ponovo kriminalizovana, te su se gej muškarci često proglašavali špijunima, kontrarevolucionarima i klasnim neprijateljima. Period represije potrajao je dugih 60 godine, te su se prvi LGBTIQ aktivisti pojavili tek poslije post-sovjetskog ustava iz 1991. godine, nesvjesni toga da će njihova borba potrajati mnogo duže nego što su vjerovali.
