Piše: Ajdin Tinjak
Tražeći na internetu informaciju više o LGBT kulturi u teatru, kao sferi umjetnosti koja mi je dosta bliska prvenstveno zbog ličnog angažmana na pozorišnim daskama u BiH i regionu, naišao sam na naslov “Pozorište na Terazijama odustalo od homofobične cenzure”. “Gej lezbejski info centar podneo je pritužbu poverenici za zaštitu ravnopravnosti protiv Pozorišta na Terazijama zbog homofobične cenzure u predstavi Mamma mia u režiji Juga Radivojevića. Pozorište na Terazijama i Jug Radivojević su, kako stoji u pritužbi, iz svetski poznatog mjuzikla izbacili gej elemente kojih ima u originalnom scenariju”, navodi se u tekstu članka od 30.07.2015. objavljenog na sajtu E-novine. Pritisak je očigledno urodio plodom, navodi se dalje u tekstu članka, jer je Pozorište ipak odustalo od adaptacije orginalnog komada.
Slučaj s “cenzurisanjem pozorišne predstave s gej elementima u Srbiji” mi je promakao prošle godine, a danas mi daje šlagvort za tekst o prisutnosti LGBTI kulture u teatru.
Sjetih se detalja od prije sedam-osam godina kad mi je poznanica prepričavala kako je gledala predstavu u kojoj su glumci na sceni u jednom trenutku bili potpuno goli. Njoj je ta scena bila toliko šokantna da je jednostavno napustila salu. I dalje pod dojmom, argumentirala je da su takve scene nepotrebne i da “ne postoji granica između glume i stvarnog života kad spolni organ imaš ‘na izvolite’!”. Ne mogu se sjetiti kako se zvala predstava niti gdje je igrana, znam da je to bilo u Sarajevu prije, kao što rekoh, sedam ili osam godina. Zašto spominjem ovaj detalj kao važan za temu o kojoj pišem? Zato što sam siguran da bi poznanica na činjenicu da u Sarajevu počinje sa radom LGBTI teatar, bila prva na protestima za zatvaranje istog. Šok na scene seksa (heteroseksualnog ili homoseksualnog) u medijima (a teatar je jedan od njih) će još dugo biti u samom vrhu uzročnika predinfarktnog stanja ovdašnjeg pučanstva! Možda su samo bliže “hercu” kada s Farme izbace kandidata na kojog su potrošili dvije penzije glasajući da ostane. No to nije tema, pa…
Skoro da nema (barem koliko znam) diskusije na ovu temu u javnosti kada je u pitanju naše govorno područje. Tu i tamo postoje neki eksperimenti, ali i slobodnije govorenje o seksualnosti kroz teatar u Srbiji, no nečeg ozbiljnijeg, što bi bilo revolucionarno, nema (ili mi baš promiču sve informacije o LGBTI kulturi u teatru kod nas!?).
“Nakon što je prestao sa postojanjem Queer Beograd festival, teatar kao sredstvo u promociji LGBTI prava nije se koristio, sve dok Gej lezbejski info centar 2014. nije postavio predstavu Merlinkina ispovest u režiji Stevana Bodrože. Takođe, organizacija “Hajde da” je postavila predstavu Afanisis ili o prevlačenju po tekstu Marka Pejovića koja se delom bavi i trans temama. Što se tiče mainstream pozorišta, mogu da kažem da je izuzetno gay-friendly. U Srbiji su postavljene predstave kao što su Viktor Viktorija, Producenti, Neki to vole vruće, Kabare (Pozorište na Terazijama), Rocky Horror Picture Show i Momci u bendu (Novosadsko pozorište), Shopping and fucking (Jugoslavensko dramsko pozorište), Važno je zvati se Ernest (Narodno pozorište), Anđeli u Americi, Sve o mojoj majci (Beogradsko dramsko pozorište), Narodna drama (Vranjsko pozorište)…, dok se gej likovi pojavljuju u mnogim drugim predstavama”, kaže Predrag Azdejković, LGBTI aktivista i novinar iz Srbije, dodajući da je “vidljivost LGBTI populacije u srpskom pozorištu izuzetno velika u odnosu na srpske filmove ili serije”.
Kada je riječ o domaćim autorima, smatramo važnim spomenuti dramski tekst Kad bi naglas govorili, autora Adnana Lugonića, a u pitanju je predstava s kojom je Lugonić diplomirao na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu i koja je postavljena u Kamernom teatru 55 u Sarajevu. U njoj su prikazani likovi u istospolnoj vezi, “od kojih je jedan u formalno skladnom braku a drugi nesretan zbog ljubavi na ograničeno vrijeme”. U intervjuu za portal LGBT.ba, o teatru kao mediju koji prenosi poruku o LGBTI pravima, Lugonić između ostalog kaže: “Mislim da mi, ljudi iz različitih grana umjetnosti, moramo shvatiti da imamo puno veću moć, ali i odgovornost, nego što mislimo. Zato se nekim problemima, kao što je LGBTI zajednica, moramo temeljito i kompleksno posvetiti, vodeći računa kako o pripadnicima/pripadnicama te zajednice, tako i o publici koja većinom tu zajednicu osuđuje, ili blago rečeno, ne prihvata. Mi moramo biti spona razumijevanja, prostor gdje se uspostavlja dijalog, ne truditi se da šokiramo i dodatno ih udaljimo, već približimo. Kao i u svemu, mislim da sve strane moraju raditi na tome, a mi, teatarski umjetnici/e, moramo se zadovoljiti time da smo spona, u pravom smislu te riječi.”
Vrijedna spomena je i prašina koja se još nije slegla (a ima veze sa seksualnošću i teatrom) u vezi sa adaptacijom Stankovićeve Koštane, srbijanskog režisera Kokana Mladenovića, u kojoj glavnu ulogu igra popularni pjevač Božo Vrećo. Govoreći o otkazivanju predstave i njenom prolongiranju za naredno ljeto, Mladenović je u intervjuu za Klix.ba u novembru prošle godine, između ostalog, kazao da je “na djelu jedna vidna transfobija vezana za sve ono što predstavlja Božo Vrećo svojom seksualnošću i svojim stavom, a opet, u odnosu na tu moju koncepciju nekoga ko propagira apsolutno ličnu slobodu, slobodu seksualnosti, slobodu ljubavi uz jedan izuzetan vokalni kvalitet, a to je sve ono što predstavlja Koštana. Ja boljeg protagonistu takve Koštane ne mogu ni da nađem, ni da zamislim”. U istom intervjuu za spomenuti portal Mladenović je na pitanje/komentar novinarke da smo ipak postali malo tolerantniji kad je u pitanju prihvatanje različitosti, u ovom slučaju LGBTI populacije jer su i ovakve teme dospjele do mainstream javnosti, spomenuvši prije svega reality programe, odgovorio: “Ja mislim da su reality programi pečat na jednom sramotnom papiru koji čini sunovrat naše nove historije. Ako na taj način LGBTI populacija treba da stiče svoju popularnost, onda je bolje da ne postoji, a ne da bude ravnopravna. Vrlo sam radikalan po pitanju tog programa, i što se mene tiče, ne postoji ništa sem stroge zabrane takve vrste programa. A to gledaju naša djeca, njihovi idoli su kriminalci, žene lakih morala, estradne budale, ljudi koji propagiraju primitivizam kao način ponašanja i sve se to, zbog te opšte estradizacije društva i jednog sistematskog zaglupljivanja naroda kojim je onda lako manipulisati, toleriše.”
Ono u šta ne treba sumnjati je to da su institucije kulture u tom pogledu razvijenije na zapadu. Dovoljno je da se malo zainteresirate i naći ćete na desetine teatarskih kuća koje su specijalizirane za LGBTI kulturu.
Istražujući kratko, i vodeći se nekim ličnim promišljanjima o pozorištu kao mediju posredstvom kojeg se prenosi neka ideja, misao, poziva na akciju, ukazuje na problem…, navest ću nekoliko kompanija sa sjedištem u Sjedinjenim Američkim Državama, a koje mogu biti primjer ovdašnjim aktivistima za LGBTI i ljudska prava da u skorijoj budućnosti više angažiraju teatar u propagiranju svojih prava.
- Celebration Theatre je pozorište osnovano 1982. u Los Angelesu i okuplja umjetnike/ce koji/e svoj rad zasnivaju na propitivanjima o gej, lezbijskim, biseksualnim, transrodnim, queer… pravima. “Celebration Theatre nastoji osigurati prostor za postojeće ali i nove LGBT pisce/spisateljice, reditelje/ice, dizajnere/ice i druge izvođače/ice u cilju promovisanja gej kulture. U posljednjih desetak godina pozorište je proširilo svoje kapacitete i danas ima posebne obrazovne i obiteljske programe te mnogobrojna partnerstva s organizacijama kao što su LA Gay & Lesbian Center i kongregacija Kol Ami”, stoji na web stranice ove organizacije.
- Los Angeles LGBT Center u svom djelovanju ima poseban odjel posvećen kulturi i edukaciji. Njihov repertoar možete pogledati ovdje. “The Los Angeles LGBT Center ima za cilj izgraditi bolji svijet u kojem će pripadnici/e LGBT populacije uživati ravnopravniji položaj u društvu”, stoji u misiji ove organizacije.
- StageQ je osnovao Thomas McClurg 2001. godine. “StageQ je organizacija koja okuplja performere/ice, pisce/spisateljice i reditelje/ice, koja ima vlastitu tehničku službu, scenske i administrativne radnike/ce.” Za sebe kažu da su menadžeri/ce, umjetnici/e i članovi/ce publike istovremeno, i da je iznad svega ljubav prema pozorištu. “Naša vrata su otvorena svima”, stoji na sajtu ovog teatra.
- Bostonsko pozorište The Theater Offensive “ima za cilj promociju lezbejki, gej, biseksualnih i transrodnih osoba koje toliko jako proživljavaju umjetnost da time ruše vlastite izolacije, mijenjaju stanje i svijest, istovremeno gradeći bolje društvo za sve”.
Broj ni u kojem slučaju ne završava sa nabrojane četiri organizacije, ali sigurno je da je, u kontekstu činjenice da na našem području ne postoje organizacije koje se specijalno bave promocijom kulture (i u našem slučaju prijeko potrebnih prava) LGBTI zajednice kroz teatar, vrijedno pažnje kliknuti na linkove. Također, ni u kojem slučaju cilj teksta nije bio pozorišna kritika, bavljenje problematikom pozorišne umjetnosti u tranzicijskom društvu ili historijat nabrojanih teatarskih grupa, nego isključivo skretanje pažnje na ideju da LGBTI aktivizam u BiH (i regiji) treba snažnije biti prisutan u teatru kao živom mediju, bez obzira na njegovu zapostavljenost i marginaliziranje, prvenstveno od političkih elita koje upravljaju kulturnim dobrima društva.
