Definira se kao emotivna i fizička privlačnost prema osobama istog spola. Predstavlja jednu od tri moguće seksualne orijentacije – heteroseksualne, homoseksualne i biseksualne. No, savremena seksologija ovu definiciju smatra nepotpunom i suviše rigidnom. Seksualna orijentacija se može posmatrati i kao trodimenzionalna struktura. Jednu dimenziju čini seksualno ponašanje, odnosno spol partnera; drugu erotske fantazije i prostor privlačenja; i treću seksualni identitet, odnosno način na koji individua sama definira svoju seksualnost – uključujući i svoj spol, rod, te spolni/rodni identitet.[i] Ukoliko na ovaj način sagledamo seksualnu orijentaciju, uvidjet ćemo još jedan problem u klasičnoj definiciji homoseksualnosti, a to je pitanje istog spola – postoji puno međupolova i interpretacija muškog i ženskog, te ni homoseksualnost ne bi trebalo shvatati isključivo u odnosu na dva spola/roda.
Kroz historiju, homoseksualnost se sagledavala ili iz perspektive medicine, biologije i seksologije ili kao (politički) identitet čiji se kontinuum nalazio kroz historiju. Sredinom 19. vijeka, javljaju se prvi historiografski radovi koji su se bavili homoseksualnom ljubavi među muškarcima u antičkom svijetu. Obično je to bio odnos između (aktivnog) starijeg muškarca i (pasivnog) dječaka, nekažnjivi dio svakodnevnice koji se nazivao paiderastia. Dok neki autori smatraju da je penetracija bila svojevrsni oblik inicijacije u svijet odraslih, drugi ukazuju na postojanje kinadoi– prepoznatljive kategorije seksualno pasivnih, feminizarnih muškaraca, te androgynoi muškaraca nježnog izgleda. I jedni i drugi bili su javno prepoznatljivi i označeni prema svom izgledu i ponašanju, te prokuženi od strane društva, što neke autore navodi da u njima prepoznaju homoseksualni identitet.
Jačanjem gej i lezbejskog pokreta tokom 60-ih i 70-ih godina 20. vijeka, ideja o slobodnoj homoseksualnosti u antičkoj Grčkoj postaje sve popularnija i prihvaćenija. Kenneth Dover (1978) objavljuje knjigu Greek Homosexuality koja paiderastia – u stavlja u centar starogrčke kulture, ključnu za razvoj umjetnosti, filozofije i literature. Insistiranje na historijskom kontinuitetu homoseksualnosti bilo je ujedno i način zagovaranja tolerancije i njenog prihvatanja u moderno doba.[ii] No, često se gubilo iz vida da je homoseksualnost u antičko doba bila svedena isključivo na seksualni čin, odnosno aktivnu/ pasivnu ulogu u seksu. Za muškarca koji je imao status građanina, bilo je apsolutno neprihvatljivo da bude objekat analnog ili oralnog seksa, odnosno penetracije. Također, bez obzira na to da li je muškarac seksualno naklonjeniji dječacima ili ženama, on je morao da osnuje porodicu. Onog momenta kada postane objekat penetracije, njegov status i rodna uloga muškarca bili bi ozbiljno poljuljani.
Izlaskom iz antičkog doba i širenjem kršćanstva, seksualnost, generalno, postaje đavolje djelo, što je uticalo ne samo na percepciju homoseksualnosti – odnosno sodomije, koja je bila strogo kažnjavana, već i heteroseksualnosti. Jedini dozvoljen seksualni čin je između muža i žene, isključivo u cilju reprodukcije, nikako zadovoljstva. Stvaraju se prirodne i neprirodne seksualnosti u koje spadaju sve one koje ne „proizvode“ djecu.[iii] Posebno je zanimljivo da se „lezbejka“, u ranom srednjem vijeku, definira kao „žena koja se ponaša kao muškarac“, što nam govori da u fokusu nije samo seksualni čin, već i negiranje zadatih rodnih uloga.
Era prosvetiteljstva i prve naznake industrijalizacije u 17. i 18. vijeku, seksualnost vraćaju u okvire prirodnog i prihvatljivog. Pornografija cvjeta (čitali ste Marqisa de Sadea?), otkrivaju se prvi dildoi i kondomi. Posebna tema poigravanja su rodne uloge – za mnoge istospolne parove, žene i muškarce, cross dressing bio je često jedini način da uđu u javnu sferu kao bračni par. Posebno je važna pojava Molly Houses – zatvorenih klubova za muškarce, koji su imali, prema nekim autorima, veliku ulogu u nastanku „homoseksualnog identiteta i kulture“.[iv] Takozvani mollies su bili feminizirani, skloni cross-dressingu, seksualnim odnosima s drugim muškarcima, ali su se često suočavali sa strogim društvenim osudama i kaznama za sodomiju.
Ko zna dokle bi došlo ljudsko otkrivanje seksualnosti da se nije desila viktorijanska era tokom koje se seksualnost ponovo vraća pod kontrolu religije. Promocija apstinencije od seksa bila je ujedno potaknuta i demografskim bumom koji se desio u evropskim državama.[v]
Međutim, za neke autore, poput Michaela Foucaulta, korijenje homoseksualnog identiteta i savremenog shvatanja seksualnosti treba tražiti upravo u ovom periodu. Rađaju se nove nauke – seksologija i psihijatrija, koje određena seksualna ponašanja – homoseksualnost, između ostalih – izdvajaju kao zasebne kategorije, daju im nazive, definicije. Po prvi put se javljaju osobe koje se definiraju kao pripadnici_e tih devijantnih kategorija – što postaje i njihov društveni identitet.[vi] Tako se krajem 19. vijeka objavljuju prvi naučni radovi na temu homoseksualnosti, stvaraju prve organizacije. Posebno je važno ime Marcusa Hirschfelda, koji 1897. osniva Naučno-humanitarni komitet (Scientific Humanitarian Committee). Komitet promoviše toleranciju spram homoseksualnih osoba, čiji je identitet Hirschfeld definirao kao treći spol, insistirajući na tome da su homoseksualnost i „odbijanje nametnutih rodnih uloga“ dio istog identiteta. Ipak, važno je razjasniti jednu stvar: koliko god se zalagali za toleranciju homoseksualnosti, većina ovih autora nije izlazila van bioloških i medicinskih okvira devijacije.
Seksualno ponašanje bilo je shvatano kao urođeno, nagonsko, a većina njihovih pacijenata opisivani su kao „muškobanjaste žene“ ili „feminizirani muškarci“ koje privlači isti spol. Drugi svjetski rat prekida njihov rad, a na pitanje homoseksualnosti stavlja se pečat Paragrafa 175, zakonskog akta koji je kriminalizirao homoseksualnost (protiv koga se Hirschfeld borio) i odveo na hiljade muškaraca i žena u logore – tačan broj još uvijek nije poznat. Ukinut je u potpunosti tek 1994. nakon ujedinjenja Njemačke [vii].
Nakon Drugog svjetskog rata, polje borbe za ono što nam je danas poznato kao „gej i lezbejska ljudska prava“, prenosi se u SAD, gdje su se – pored komunista – homoseksualci našli na visokoj poziciji liste neprijatelja. Većina američkih država imala je zakone koji su kažnjavali čin analnog i oralnog seksa (Paragraf 286), koji su bili, uglavnom, korišteni protiv homoseksualnih osoba (muškaraca).[viii] Uprkos tome, 1948. Alfred Kinsey, biolog, počinje svoje veliko istraživanje muške seksualnosti. Kinsey je tvrdio da ne postoji „homoseksualna osoba“, odnosno, da se ljudi ne mogu dijeliti u dvije grupe: homoseksualne i heteroseksualne. Želio je da dokaže da se svaka osoba može naći na jednom od stupnjeva skale seksualnosti, odnosno, da naša seksualnost ima veoma širok dijapazon ponašanja, te se može govoriti o „heteroseksualno – homoseksualnom kontinuumu“.[ix] Iako je istraživanje bilo prekinuto, Kinseyev rad predstavlja jedan od najznačajnijih pokušaja ne samo emiprijskog istraživanja seksualnosti, već i njenog vraćanja u javnu sferu bez stega tabua i sakrivanja. Početkom 50-ih godina 20. vijeka javljaju se i prve organizacije gej muškaraca i lezbejki u SAD–u, 1951. Godine. Osnovana je organizacija Matachine Society, a 1955. Daughters of Bilitis. Obje organizacije su objavljivale magazine (One i Ladder), radile na jačanju gej i lezbejskog identiteta, okupljanju, dijeljenju iskustava, strahova… No, politike su se značajno razlikovale. Dok je Matachine Society gurao gej pokret ka mainstream shvatanju roda, Daughters of Bilitis su se više bavile mijenjanjem dominantnih percepcija i stereotipa o lezbejkama.[x] Neizbježan procjep između ove dvije organizacije bio je u velikoj mjeri zasnovan na percepciji roda i rodnih uloga i kasnije će se još više osjetiti u djelovanju gej i lezbejskog pokreta.
Ženska seksualnost je gotovo uvijek bila posmatrana ili kao tabu ili u kontekstu seksualnog nasilja i opresije. Tradicionalno, hetero-patrijahalno shvatanje seksa apsolutno odbacuje mogućnost lezbejskog seksa jer seks sam po sebi „zahtjeva“ penis. Najčešća (najpoznatija) forma lezbejskih veza tokom 20. vijeka bila je između butch i femme lezbejki – dok su prve usvajale model „muškobanjastih“ žena, druge su imale emotivniju, „ženstveniju“ ulogu. Međutim, neke autorice, feministkinje i lezbejke odbacuju ovu podjelu kao stereotipnu i, u velikoj mjeri, kopiju heteronormativnih odnosa.[xi]
U junu 1969. homoseksualni identitet dobiva svoje pune političke obrise i postaje osnova za gej i lezbejski pokret. Uobičajeno nasilna policijska racija u jednom od njujorških gej barova, Stonewallu, izazvala je burnu reakciju gostiju – drag queensa, gej muškaraca, lezbejki. Nekoliko dana nakon sukoba sa policijom, organizirana je prva Povorka ponosa (Pride Parade) na ulicama New Yorka. Od tada, Parada ponosa postaje jedan od najvažnijih izraza političkog deklarisanja i vidljivosti u javnom prostoru za LGBTIQ zajednicu.
Tokom 60-ih godina, pod uticajem američkog pokreta za građanska prava, stvara se novi homoseksualni identitet – od devijantnog i nevidljivog, insistira se na javnom (političkom) deklariranju homoseksualnosti, kao prvenstveno političkog čina. Nova shvatanja identiteta donose i nove termine: dok se „homoseksualno“ odnosi na seksualno ponašanje, gej označava stil života i politički stav.[xii]
Ovaj period je posebno značajan za lezbejski pokret koji tada dobiva svoj jasniji izražaj kroz feminizam. Kada je u pitanju lezbejska seksualnost, javljaju se dvije struje: sex radicals i lesbian feminists, koje insistiraju na postojanju zasebne lezbejske seksualnosti i odnosa moći unutar nje koja se mora istraživati, preispitivati i o kojoj se mora javno govoriti. Nastaje „lezbejski feminizam“ koji je zahtjevao priznavanje gej-lezbejskih odnosa, seksualnu revoluciju, te stvorio pretpostavke za kolektivno organizovanje žena lezbejki i preispitivanje odnosa moći u društvu iz vizure roda i spola. No, idealizacija lezbejskih veza, definiranje opresije isključivo kroz pojam heteroseksualnosti i nedostatak sluha za druge izvore nejednakosti u društvu, poput rasizma, su neke od kritika koje su im bile upućivane. Tokom 60-ih godina, javlja se i lezbejski separatizam kao oblik političkog organiziranja, koji odbija odnos sa svime što ima dodira sa heteroseksualnošću. Charlotte Bunch, Jill Johnston, Mary Daly, Audre Lorde, Kate Millet, Valerie Solana, Adrienne Rich – neke su od feministkinja, lezbejki koje su pripadale ovom pokretu.[xiii]
Američka psihijatrijska asocijacija 1974. godine, skida homoseksualnost iz Dijagnostičko-statističkog priručnika za mentalne poremećaje. Time je zvanična medicina rekla da homoseksualnost nije bolest. Danas, seksualna orijentacija je u sistemu ljudskih prava zabranjen osnov diskriminacije. U većini zemalja zapadne Evrope i sjeverne Amerike, gej i lezbejskim parovima je moguće zasnivanje braka/ porodice, postoje organizirani sistemi zaštite od nasilja i diskriminacije. Ipak, situacija je daleko od idealne. Čak i u tim naprednim sredinama, mnogi_e koji_e se identifikuju van okvira gej/lezbejskog mainstream-a ostaju po strani – transrodne, transeksualne osobe, butch lezbejke, femme gej muškarci, itd. Ekonomski status, mjesto življenja, rasno ili etničko porijeklo i dalje imaju veliku ulogu u određivanju toga koliko su mogućnosti koje društvo pruža, zaista dostupni svima. Tekovine američke borbe za gej/lezbejska prava nisu najuspešnije pustile pelcer i u ostatku svijeta. U nekim državama (Iran, Uganda) homoseksualnost je kažnjiva smrću. U većini i dalje izaziva podozrenje, gađenje, mržnju, nasilje, bez obzira na to šta zakon kaže.
U Bosni i Hercegovini, homoseksualnost je uklonjena iz krivičnog zakona kao krivično djelo tokom 90-ih godina prošlog vijeka (1996. godine u Republici Srpskoj i 1998. godine u Federaciji BiH). Danas se seksualna orijentacija nalazi kao zabranjeni osnov diskriminacije u Anti- diskriminacionom zakonu BiH i drugima. Međutim, homoseksualnost je i dalje percipirana na negativan način, kako u javnosti, tako i u onim društvenim sistemima koji imaju veliki uticaj na kreiranje javnog mišljenja. Tako je, na žalost, i danas moguće naći rečenice poput ovih u udžbenicima za srednje škole u BiH:
Mnoge su osobe sklone seksualnim odnosima sa osobama istog spola (homoseksualci – muškarci; lezbejke – žene). Smatra se da su za to najodgovorniji roditelji, koji svojim nepravilnostima u obiteljskim odnosima ometaju pravilan razvoj spolnosti u svoje djece. Danas se pokazalo da su homoseksualni odnosi glavni krivac za pojačano širenje zaraznih spolnih bolesti (npr. AIDS)[xiv]
Danas u svijetu postoje brojni programi gej, lezbejskih i queer studija, koje (pre)ispituju različite diskurse o seksualnosti, van okvira heteronormativnosti. Literatura na ovu temu je više nego obimna – Audre Lorde, Adrienne Rich, Gayle Rubin, Joan Nestle kada je u pitanju lezbejski politički pokret i identitet, John D’Emilio, Annamarie Jagose i Diana Fuss čija se djela bave historijom i razvojem gej i lezbejskog, te queer političkog organiziranja, nezaobilazni Michel Foucault i Judith Butler, kada je riječ o queer teoriji. Djela nekih od ovih autora_ki prevedena su i na B/H/S/CG jezike – Judith Butler, Diana Fuss, Adrienne Rich, a mnoge organizacije rade na objavljivanju autorskih tekstova i publikacija vezano za LGBTTIQ tematiku.
Za detaljan, interdisciplinarni pristup pitanjima homoseksualnosti potražite knjige: Garton, Stephen. Histories of Sexuality: Antiquity to Sexual Revolution. London, Equinox, 2004; Jagose, Annamarie. Queer Theory, an introduction. New York University Press, 1996; Nikolić, Tea ur. Kako se orijentišemo? Studija o seksualnoj orijentaciji. Beograd, DEVE, 2004; Marcus, Eric. Making Gay History: The Half- Century Fight for Lesbian and Gay Equal Rights. Harper-Collins Ebooks; Đurković, Svetlana, 1+1=0: Analiza srednjoškolskih udžbenika o LGBTIQ pojmovima u BiH. Sarajevo, Udruženje Q, 2010.
Godine za pamćenje:
1897 – Marcus Hirschfeld osniva Naučno-humanitarni komitet (Scientific Humanitarian Committee)
1948 – Alfred Kinsey, biolog, počinje svoje veliko istraživanje muške seksualnosti
1969 – Stonewall pobuna i prva Parada ponosa u New Yorku, SAD
1974 – Američka psihijatrijska asocijacija skida homoseksualnost iz Dijagnostičko-statističkog priručnika za mentalne poremećaje
1984 – Republika Slovenija dekriminalizirala homoseksualnost, stvara se prva gej organizacija Magnus
1994 – Njemačka ukida Paragraf 175
1996 – Homoseksualnost dekriminalizirana u Republici Srpskoj
1998 – I u Federaciji BiH
2001 – Prvi pokušaj organiziranja Parade ponosa u Beogradu
2002 – Organizovan prvi Zagreb Pride
2008 – Prvi pokušaj organiziranja Queer Sarajevo Festivala
Iran, Saudijska Arabija, Jemen, Ujedinjeni Arapski Emirati, Sudan, Nigerija, Uganda, Mauritanija su zemlje u kojima je homoseksualnost još uvijek kažnjiva smrću.
Piše: Slobodanka Boba Dekić
[i] Štulhofer Aleksandar. Uvod u razumijevanje seksualne orijentacije u: Nikolić, Tea ur. Kako se orijentišemo? Studija o seksualnoj orijentaciji. Beograd, DEVE, 2004. str. 7
[ii] Garton, Stephen. Histories of Sexuality: Antiquity to Sexual Revolution. London, Equinox, 2004. str. 30- 48
[iii] Isto, str. 48- 56
[iv] Isto, str. 90-95. Vidi i: Jagose, Annamarie. Queer Theory, an introduction. New York University Press, 1996. str. 11-12
[v] Garton, Stephen. Histories of Sexuality: Antiquity to Sexual Revolution. London, Equinox, 2004. str. 102
[vi] Isto, str. 170
[vii] Jagose, Annamarie. Queer Theory, an introduction. New York University Press, 1996. str. 22-30
[viii] Marcus Eric, Making Gay History: The Half-Century Fight for Lesbian and Gay Equal Rights. Harper-Collins e books. str. 19
[ix] Štulhofer Aleksandar. Uvod u razumijevanje seksualne orijentacije u: Nikolić, Tea ur. Kako se orijentišemo? Studija o seksualnoj orijentaciji. Beograd, DEVE, 2004. str. 18
[x] Jagose, Annamarie. Queer Theory, an introduction. New York University Press, 1996. str. 24-27
[xi] Fish, Julie i Bewley, Susan. Lesbian u: Encyclopedia of Gender and Sexuality, Vol. 1 i 2. Sage Publications, 2009. str. 486
[xii] Jagose, Annamarie, Queer Theory, an introduction. New York University Press, 1996. str. 30-44
[xiii] Kulpa, Robert. Lesbian Separatism u: Encyclopedia of Gender and Sexuality, Vol. 1 i 2, Sage Publications, 2009. str. 491
[xiv] Regula, Ivan i Slijepčević, Milivoje. Životni procesi, udžbenik biologije za 3 razred gimnazije. Zagreb, Školska knjiga, 2004. str. 158 u: Đurković, Svetlana, 1+1=0: Analiza srednjoškolskih udžbenika o LGBTIQ pojmovima u BiH. Sarajevo, Udruženje Q, 2010.
