PIŠE: Vanja Šunjić
Dolazak Donalda Trampa na mjesto predsjednika Sjedinjenih Američkih Država 2017. je označio značajne promjene u politici prema pravima LGBTIQ+ osoba. Iako je Tramp tokom tadašnje kampanje ponekad tvrdio da podržava prava LGBTIQ+ osoba, njegov prvi predsjednički mandat je obilježen nizom odluka koje su suspendovale prava LGBTIQ+ osoba. Trampova administracija podržala je konzervativne i desničarske lidere u Evropi, čiji su stavovi i politike bili usmjereni protiv LGBTIQ+ osoba.
Politički stil Donalda Trampa te podrška populističkim političarima i strankama ojačali su desničarske vlade širom svijeta koje su targetirale LGBTIQ+ osobe. Trampov dolazak na vlast bio je vjetar u leđa konzervativnim i desničarskim politikama i pokretima u Evropi, što se negativno odrazilo na LGBTIQ+ prava, posebno u Mađarskoj i Poljskoj. Desničarske grupe su ojačale i na Balkanu, poznatom po tradicionalnim i patrijarhalnim društvima, što je korak unazad, kada je u pitanju promicanje LGBTIQ+, ženskih prava i manjinskih prava.
Ponovni mandat Donalda Trampa – sunovrat ljudskih prava
Jedna od prvih kontroverznih odluka tokom prvog Trampovog mandata bila je ukidanje smjernica koje su štitile transrodne učenike i studente u školama i na fakultetima, onemogućavajući im da koriste toalete u skladu sa svojim rodnim identitetom. Trampova administracija je uvela i zabranu transrodnim osobama da služe u vojsci, što je u kontekstu borbe za ravnopravnost bio veliki korak unazad. Tokom prvog Trampovog mandata podrška za tužbe protiv diskriminacije LGBTIQ+ osoba je izostajala od Ministarstva pravde, dok je Ministarstvo zdravlja predložilo pravila koja omogućavaju medicinskim radnicima da odbiju liječenje LGBTIQ+ pacijenata na osnovu vjerskih uvjerenja. Veliki broj konzervativnih sudija koje je Tramp imenovao u savezne sudove, donosili su odluke koje nisu bile naklonjene pravima LGBTIQ+ zajednice.
Nakon završetka Trampovog mandata, došlo je do promjena u politici prema LGBTIQ+ zajednici, posebno dolaskom Džoa Bajdena, koji je odmah po preuzimanju funkcije poduzeo korake za vraćanje zaštite i prava LGBTIQ+ zajednice. Budžet Bajdenove administracije za programe strane pomoći koji su promovisali rodnu jednakost i ravnopravnost širom svijeta težio je otprilike 2,6 milijarde dolara.
Međutim, prvi Trampov mandat je bio globalni korak unazad kada je u pitanju zaštita ljudskih prava, a naročito ranjivih skupina. U ovom godinama, antirodni pokreti, kako u SAD-u tako i u Evropi počeli su da zauzimaju sve više javnog prostora, naročito u kršćanskim zemljama poput Poljske, Hrvatske i drugih, a onda su se, uz republikansku podršku koja finansira konzervativce, diljem Evrope počeli širiti i na druge zemlje. Glavni ciljevi ovih desnih politika su insistiranje na nacionalnom identitetu, zagovaranje patrijarhata, suspenzija ženskih reproduktivnih prava i prava na abortus, suspenzija prava LGBTIQ+ osoba, jake antimigrantske politike…
Viktor Orban i njegova vlada su već prije vladavine Donalda Trampa počeli uvoditi konzervativne politike, što je dodatno pojačano za vrijeme i nakon Trampovog mandata. Još 2020. donesen je ustavni amandman koji definiše brak isključivo kao zajednicu muškarca i žene i zabranjuje istospolnim parovima usvajanje djece. Nakon toga je donesen zakon koji zabranjuje prikazivanje LGBTIQ+ sadržaja u obrazovnim materijalima i medijima namijenjenim mladima (poznat kao „zakon protiv propagande“). Vlada je vodila kampanju protiv „zapadnih vrijednosti“ koje uključuju LGBTIQ+ prava, koristeći ih kao dio šireg narativa protiv „liberalne ideologije“.
U Poljskoj je desničarska stranka Pravo i Pravda (PiS) pod vodstvom Jaroslava Kačinjskog iskoristila LGBTIQ+ teme za političku mobilizaciju. Oko 100 opština 2019-2020. proglasilo se „zonama bez LGBTIQ+ ideologije“, što je izazvalo osude iz Evropske unije. Vlada je tvrdila da brani „tradicionalne porodične vrijednosti“ i napadala LGBTIQ+ aktivizam kao prijetnju naciji. Ustavni sud (pod kontrolom PiS-a) 2020. dodatno je pooštrio zakone o abortusu, što je dio šire konzervativne politike. Ova mjera je bila inspiracija antirodnim pokretima širom Evrope za slične mjere, ali je istovremeno bila i poziv za mobilizaciju pro choice organizacijama na čitavom evropskom kontinentu.
Na Balkanu je situacija varirala od zemlje do zemlje, ali Trampov uticaj je osnažio određene desničarske pokrete i populističke lidere, te dao vjetar u leđa pro life pokretima, naročito u Hrvatskoj. Iako su konzervativne snage su bile ohrabrene, ipak nisu imale toliko snažan uticaj kao u Mađarskoj ili Poljskoj, zbog pritiska Evropske unije. U Srbiji i Bosni i Hercegovini je uticaj desničarskih grupa je rastao pod uticajem globalnog trenda populizma, iako je Srbija ispočetka pokušala to da zamaskira stavljanjem Ane Brnabić na mjesto premijerke. Iako je Crna Gora prednjačila kada je u pitanju napredak LGBTIQ+ prava, nova vlada 2020. se sve više počela okretati konzervativnim vrijednostima, pod podrškom Srpske pravoslavne crkve.
Druga pobjeda Donalda Trampa je pokazala je da desničari i populisti mogu pobijediti na izborima, što je inspirisao AfD u Njemačkoj, budući da je drugi Trampov mandat legitimirao anti LGBTIQ+ politike i dao podršku desničarskim pokretima širom svijeta. AfD se danas oslanja na strategiju koju koristi Donald Tramp i druge desničarske politike, spajajući antimigrantsku retoriku sa zaštitom tradicionalnih vrijednosti, pri čemu su prva meta žene, LGBTIQ+ osobe i izbjeglice. Politike AfD-a ne odstupaju od politika Donalda Trampa kada je riječ o protivljenju istospolnih brakova i usvajanja djece, kršenja prava transrodnih osoba, zabrani o edukaciji o LGBTIQ+ pravima i zagovaranju tradicionalnih porodičnih vrijednosti.
Međutim, osim AfD-a, veliki broj desničarskih političkih i nevladinih organizacija širom Evrope su direktni korisnici izdašne pomoći i podrške koja dolazi od američkih konzervativaca.
Tramp poslije Trampa
Nakon ponovnog preuzimanja dužnosti 20. januara 2025. Donald Tramp je ponovo počeo poduzimati korake koji ugnjetavaju ranjive: slabi antidiskriminacioni zakon, jača antimigrantske politike koja je najavila „najveću operaciju deportacije u američkoj povijesti“, donošenje odluka koje suspenduju prava LGBTIQ+ osoba… Sve to u djelo provodi njegova administracija, koja je od prvog dana inauguracije pokazala da će svojim djelovanjem biti na strani anticivilizacijskih i antidemokratskih principa, što bi moglo imati dugoročne posljedice po pravnu zaštitu marginalizovanih grupa. Prvog dana svog drugog mandata, Tramp je potpisao izvršnu naredbu kojom se ukidaju sve federalne zaštite i priznanje transrodnim osobama, brišući ih iz zakonskih okvira.
Govoreći na skupu za mlade konzervativce u Feniksu u Arizoni, Tramp je izjavio: „Potpisat ću izvršne naredbe o ukidanju spolnog sakaćenja djece i izbacivanju transrodnih osoba iz vojske i naših osnovnih i srednjih škola.“ Naredbom nazvanom „Zaštita žena od ekstremizma rodne ideologije i povratak biološke istine u federalnu vladu” Tramp je proglasio da SAD zvanično priznaju samo dva roda: muški i ženski. Svi zaposleni u vladi zvanično moraju da koriste riječ „pol” a ne „rod” u svim dokumentima, a pol će biti definisan kao „nepromjenljiva biološka klasifikacija pojedinca“, utemeljena u „fundamentalnoj i nepobitnoj stvarnosti“.
Tri nedjelje nakon inauguracije, Tramp je, pod izgovorom da će držati muškarce izvan ženskog sporta, potpisao izvršnu naredbu kojom se transrodnim sportistkinjama zabranjuje takmičenje u ženskim sportovima. Četiri nedjelje nakon preuzimanja dužnosti, Tramp je potpisao izvršnu naredbu kojom se nalaže pronalaženje načina za ukidanje federalnog finansiranja školama koje u svojim kurikulumima obrađuju teme roda i rase.
Marko Rubio, novi državni sekretar SAD-a, nastavio je niz kontroverznih odluka Trampove administracije uvođenjem politike jedne zastave. Ova politika predviđa isticanje isključivo američke zastave na objektima Stejt Departmenta, u zemlji i inostranstvu, uz dva izuzetka (simbol zarobljenih i nestalih vojnika (POW/MIA) i zastava za nezakonito zatočene osobe). Ovakvim potezom spriječeno je isticanje Pride i Black Lives Matter zastava na ambasadama SAD-a i drugim diplomatskim objektima, što je još jedan korak unazad kada je u pitanju promicanje ljudskih prava i jednakosti.
Predsjednik Tramp je naredio i da zaposleni u američkoj vladi koji rade na programima diverziteta, ravnopravnosti i inkluzije (DEI) odu na plaćeni prisilni odmor, prije nego što te kancelarije i programi budu ugašeni. Još tokom predsjedničke kampanje, oštro je kritikovao DEI u saveznoj vladi i korporativnom sektoru, tvrdeći da diskriminišu bijelce, posebno muškarce.
Po dolasku u Bijelu kuću, Donald Tramp je za savjetnika uzeo Ilona Maska, vlasnika platforme X, koja je odigrala enormnu ulogu u korist Trampa za vrijeme predizborne kampanje, služeći mu kao megafon. Kada je u oktobru 2022. Mask postao vlasnik Twittera, napisao je da je „ptica oslobođena“, da bi je ubio u julu 2023., spremajući infrastrukturu za ono što će se dešavati u budućnosti. Od samog početka na platformi je bilo mnogo više ekstremističkog sadržaja, desničarskih, antivakserskih i anti-woke uvjerenja. U svojim javnim istupima, Mask se zalaže za „uništavanje virusa woke uma“, a promjenu spola nerijetko naziva kastracijom.
Iako Tramp i Mask često izgledaju kao ridikulozni dvojac, koji svojim performansom nasmijava, ili ljuti ljude širom svijeta zbog prevale zla nad dobrim, i koji u demokratskim i osviještenim društvima ne bi imao pravo glasa, stvari se usložnjavaju kada su to predsjednik SAD-a, čija moć i odluke utiču na globalni svjetski poredak i najbogatiji čovjek na svijetu, koji ima moć da utiče na mišljenje milijardi korisnika X-a.
Odjeci globalne politike u BiH društvu i regionu
Jedna od prvih Trampovih odluka je bila i ona o suspenziji američke razvojne pomoći (USAID) u trajanju od 90 dana, koja je izazvala najveću zabrinutost u cijelom svijetu. Ukidanje sredstava USAID-a namijenjenih jačanju demokratije, zaštiti ljudskih i LGBTIQ+ prava bi mogla oslabiti rad nevladinih organizacija, posebno u zemljama gdje su LGBTIQ+ prava već ugrožena i gdje se većina projekata koji se bave ovim problemima finansira upravo iz USAID-a. Bez američke podrške, mnogi programi koji se bave edukacijom, pravnom zaštitom i zdravstvenim uslugama za LGBTIQ+ osobe mogli bi biti dovedeni u pitanje.
Bosna i Hercegovina nije država koja pokriva socijalne usluge koje bi jedna država trebala pokrivati, a koje se tiču osiguravanja zdravstvenog sistema, podrške mentalnom zdravlju, sigurnosnim sistemima, borbi za poštivanje ljudskih prava, sloboda govora, kao i borbe za ekologiju. Veliki broj tih aktivnosti preuzima nevladin sektor, koji kroz svoje djelovanje sprovodi razne programe koji utiču na bolju kvalitetu života građanki i građana BiH. Sve te aktivnosti se dovode u pitanje kada jedan veliki donator poput USAID-a pauzira svoje djelovanje i ta šteta može biti nesaglediva, ukoliko projekti koji su namijenjeni zaštiti najranjivijih zaista budu stopirani.
U prošloj godini vlada SAD-a je kroz program Podrške zaštiti ljudskih prava (USAID/INSPIRE), koji je pokrenut 2020., obezbijedila 1,3 miliona KM koji su trebali podržati organizacije civilnog društva koje se zalažu za prava, osnaživanje i dostojanstven život nedovoljno zastupljenih društvenih grupa u BiH. Ovim sredstvima je u prošloj i ovoj godini podržano pet organizacija koje se bore protiv trgovine ljudima u Bosni i Hercegovini: KALI SARA – Romski informativni centar, Udruženje „Faros“, Organizacija „SOS Kinderdorf International“, Centar za integrativnu inkluziju Roma i Romkinja „Otaharin“ i Udruženje žena Romkinja „Bolja budućnost“, kao i organizacije koje zagovaraju poboljšanje položaja pripadnika LGBTQI+ zajednice u Bosni i Hercegovini: „Sarajevski otvoreni centar“, Udruženje „Realstage“, Udruženje „Menssana“, Udruženje za psiho-socijalnu podršku i bolju budućnost „Progres“ i Omladinski kulturni centar „Abrašević“ i „Tuzlanski otvoreni centar“.
Zahvaljujući ovom projektu, mnoge ranjive skupine, poput mladih žena, Roma, osoba s invaliditetom, žrtava trgovine ljudima i pripadnika LGBTIQ+ zajednice dobivaju svoje mjesto u društvu koje ih marginalizuje i isključuje iz svakodnevnog ekonomskog, političkog i kulturnog života u BiH.
Međutim, obustavom sredstava USAID-a, veliki broj ovih organizacija je morao stopirati svoje projekte, što znači da su aktivnosti naglo prekinute u fazama realizacije u kojima ih je zadesila ova odluka. Osim što veliki broj ovih aktivnosti neće biti realizovane do kraja i izostaće društveni doprinos organizacija i pojedinaca koji već godinama predano rade na temama zaštite ljudskih prava, problem je što su ovi projekti zapošljavali članove_ice marginalizovanih grupa, čineći ih finansijski nezavisnim.
Slična sudbina je zadesila i nevladine organizacije u regionu, koje se bave zaštitom i promicanjem ljudskih prava, a glavni finansijer im je USAID. Ono što dodatno usložnjava problem jeste vjetar u leđa lokalnim politikama koje počinju da vrše dodatni pritisak na te organizacije, karakterišući kao neprijatelje društva i sistema čija djelovanja treba propitati i zakonski im onemogućiti djelovanje.
Kamo idemo?
Jačanje konzervativnih i desničarskih pokreta inspirisanih Trampovom politikom moglo bi dodatno otežati borbu za ravnopravnost u evropskim zemljama, čiji bi autoritarni lideri ponukani retorikom novog/starog američkog predsjednika dodatno ugnjetavali manjine i suspendovali ljudska prava, koristeći upravo Trampa kao izgovor u korist svojih odluka.
Ovaj trend je već vidljiv u desnim i konzervativnim politikama širom Evrope, ali i Balkana, a taj trend prate i pojedini mediji koji su produžena ruka desnih režima, raspirujući teorije zavjere i predrasude naročito prema LGBTIQ+ osobama, a onda i drugim ranjivim kategorijama. Na Balkanu se to najviše vidi kroz likovanje u medijima i spin koji se vrti oko toga da će nestankom novca od USAID-a maltene nestati i zajednica, „budući da su to strani plaćenici podmetnuti da podrijevaju naše tradicionalne vrijednosti“. Odlaskom USAID-a na udaru će biti i ekološka pravda, jer će politika Donalda Trampa zagovarati monopol nad resursima koji su ključni za opstanak planete, a veliki broj ekoloških aktivista je svoje akcije upravo finansirao iz ovih sredstava. Stvari će se dodatno usložniti ukoliko se i u Evropi ukine provjera činjenica na društvenim mrežama i ublažavanje modulacije o osjetljivim temama, što će biti apsolutni sunovrat demokratije, pod izlikom slobode govora, naročito nakon gušenja nezavisnih medija, koji su takođe velikim dijelom finansirani od strane USAID-a.
Ono što potencijalno Ameriku može spasiti od apsolutističke vladavine Donalda Trapma je američko nezavisno pravosuđe, koje pravnim sredstvima može stati na put samovolji predsjednika. Iako mi živimo u Evropi, za koju se tvrdi da ima najsofisticiraniji sistem zaštite ljudskih prava, ta ista Evropa postaje pogodno tlo za razvoj profašističkih, konzervativnih, pro-life, antimigrantskih, islamofobičnih, anti LGBTIQ+ politika, i ukoliko im se ne suprotstavi na širem nivou, to bi mogao biti kraj demokratije i ljudskih prava na evropskom tlu. Dok desničari i konzervativci širom Evrope i svijeta zbijaju redove, odgovor ljevice, koja je rascjepkana, neartikulisana, bez jasnog stava i ideje, i dalje izostaje. Možda bi upravo zabranjena od strane Donalda Trampa, zastava duginih boja danas trebala biti kišobran pod koji treba da stanu svi oni koji su za mir, ljudska prava, jednakost, solidarnost, uvažavanje i poštovanje, te osudu svakog mogućeg totalitarizma, apsolutizma i militarizma.
