O pravu na seksualni i rodni identitet u određenim periodima socijalističke Bosne i Hercegovine nemoguće je i govoriti. Primjerenije objašnjenje bi bilo: izražavanje seksualne orijentacije u javnoj ili privatnoj sferi ne samo da nije bilo društveno poželjno, već je bilo i zakonski kažnjivo. Prema Krivičnom zakonu Socijalističke republike Bosne i Hercegovine iz 1977. godine, seksualni odnos dvojice muškaraca imao je karakterizaciju protivprirodnog bluda. Ženski istospolni odnos je izostavljen, kao u skoro svim evropskim državama koje su poznavale protivprirodni blud. Dakle, imati odnos sa drugim muškarcem značilo je izložiti se riziku kažnjavanja zatvorom do jedne godine, bez obzira da li se to desilo u vašem domu gdje bi princip privatnosti trebao imati primat. Bosanskohercegovačko društvo je i tada odražavalo heteropatrijarhalni stav gdje je homoseksualna ljubav dvojice muškaraca bila kažnjiva, dok je lezbejska tolerisana, barem kada se radi o pitanju kažnjavanja na normativnoj ravni. Koliko je osuđenih bilo za ovo krivično djelo, ostaje nepoznato. Dodatni pritisak na pripadnike LGBT populacije činilo je postojanje prekršaja o javnom redu i miru, te javnom moralu. Čitav pravni i društveni kontekst tog vremena vjerovatno je imao za posljedicu jaku stigmatizaciju, posebno gej muškaraca. Poznati su slučajevi iz drugih jugoslovenskih republika da se protivprirodni blud zloupotrebljavao i u slučaju političkih procesa.
Tek će poslijeratni period donijeti i konačnu dekriminalizaciju muškog homoseksualnog ponašanja, kada se donose novi krivični zakoni u Federaciji Bosne i Hercegovine (1998) i Republici Srpskoj (1996) na način da je krivično djelo protivprirodni blud izbačen iz oba zakona. Novi Krivični zakon Brčko Distrikta (2003) također ne poznaje bilo koji oblik krivičnog gonjenja na osnovu seksualne orijentacije.
Rat između 1992. i 1995. godine je duboko obilježio bosanskohercegovačko društvo. U ovom periodu dolazi do retradicionalizacije društva, gdje muškarci preuzimaju ulogu ratnika i branitelja doma, a žene se vraćaju u dom preuzimajući ulogu domaćice. U postratnom periodu žene se susreću sa velikim poteškoćama u borbi postizanja stepena ravnopravnosti koji je barem postojao za vrijeme socijalističke Jugoslavije. Pored toga, religija postaje jedan od ključnih identifikacijskih momenata, dokazujući da sekularizam ostaje samo na papiru, a da su vjerske zajednice te koje upravljaju velikim dijelom javnog života.
Godine 2001. u Sarajevu, grupa entuzijastičnih osoba napisala je nacrt Deklaracije bosanskohercegovačke gej-lezbejske asocijacije, imajući namjeru da oformi organizaciju. Ova deklaracija ponudila je istorijski prikaz, imenujući komunizam, rat, nacionalizam, poslijeratnu proislamsku autoritativnu vladu, ekonomiju i brojne skandale koji su se ticali policije, političkih partija i vlade kao prepreke u organizovanju lezbejki, biseksualnih osoba i gejeva. U deklaraciji stoji: Za lezbigej osobe 1997-1998. je bila oličenje kolapsa njihovog društvenog pokreta, izbacivanje otvoreno gej muškarca iz vojske, zatvaranje kafića koji je bio poznat kao mjesto okupljanja lezbigej osoba, i nerazumnih kontrola koje je provodila vlada nad organizovanjem (Đurković 2007: 22).
Na nesreću, bosanskohercegovačka gej-lezbejska asocijacija, kao organizacija sa ciljem rada na “jednakosti lezbejki, gej muškaraca, biseksualnih osoba i transrodnih osoba i njihovom oslobođenju od svih vrsta diskriminacije”, nikada nije registrovana kao NVO ili pravni subjekt. U to vrijeme, zakon je određivao da 30 osoba moraju dati na uvid svoje dokumente i potpise kako bi se udruženje osnovalo. Bosanskohercegovačka gej-lezbejska asocijacija skupila je potpise 20 osoba i zbog toga nikada nije registrovala svoj status. Ipak, ova inicijativa bila je od izuzetne važnosti kao prvi pokušaj da se LGBT osobe organizuju oko generalnih pitanja i ljudskih prava u BiH (Đurković 2007: 22).
U septembru 2002. godine u Bosni i Hercegovini osniva se još jedna inicijativa rada na ljudskim pravima LGBT osoba. Tokom tog perioda, ova inicijativa je funkcionisala pod imenom Bosna 14. septembar, pod okvirom već postojeće organizacije. Inicijativu Bosna 14. septembar su započele samo dvije osobe, Istok Bratić i Svetlana Đurković, ali već krajem 2002. i početkom 2003. godine ovoj inicijativi se pridružilo još nekoliko osoba te je počeo rad na stvaranju web stranice kao prvog edukativnog i informativnog portala za LGBT populaciju u Bosni i Hercegovini i o pitanjima i ljudskim pravima LGBT osoba.
U februaru 2004. godine, Udruženje Q je registrovano kao prvo LGBT udruženje u Bosni i Hercegovini, čime je Bosna i Hercegovina kao posljednja država u bivšoj Jugoslaviji dobila LGBT udruženje. Tako, Bosna i Hercegovina značajno kasni iza Srbije, Hrvatske i Slovenije.
Svetlana Đurković, koja se nakon dugog boravka u inostranstvu vratila u Bosnu i Hercegovinu, postaje predsjednica Udruženja Q. Pored projekata, u Udruženju se radilo dosta na medijskoj vidljivosti LGBT osoba. Svetlana Đurković tako već u prvim godinama gostuje redovno u različitim TV emisijama u skoro svim bosanskohercegovačkim medijskim kućama. S vremenom ona postaje i lice LGBT zajednice te ujedno prva autovana queer osoba poznata široj javnosti.
Udruženje Q realizuje različite aktivnosti usmjerene ka zajednici. Od istraživanja vezanih za potrebe zajednice i za zdravlje LGBT osoba, preko partija, radionica za samoosnaživanje, pravne pomoći, izrade publikacija itd. Svoje aktivnosti proširuju i na pitanja lobiranja kod bosanskohercegovačkih i međunarodnih aktera (na primjer kod donošenja Zakona o zabrani diskriminacije u Bosni i Hercegovini) te na rad na HIV/AIDS tematici, naročito sa MSM populacijom. Udruženje Q se aktivno uključuje u pravne procese, pomažući pripadnicima/ama LGBT zajednice.
Od 2004. godine pa nadalje, veliki broj aktivista i aktivistkinja prolazi kroz Udruženje. Udruženje dobija i veliku vidljivost unutar koordinacije različitih LGBT grupa i organizacija u jugoistočnoj Evropi, te ostvaruje veliku saradnju naročito sa aktivistima i aktivistkinjama iz Hrvatske, koji su rezultirali zajedničkim projektima, kao što je izrada publikacije Kreacija spola? Roda? (Udruženje Q, 2008). Udruženje Q je bilo dio Queer mreže jugoistočne Evrope LGBTIQ aktivista/ica iz bivše Jugoslavije (SEE Q mreža), koja je djelovala od 2003. do 2009. godine.
Godine 2005, kratko pred istupanje Vanje Hamzića i drugih članova iz Udruženja Q te uključivanjem drugih osoba, osniva se udruženje građana Međunarodna inicijativa za vidljivost queer muslimana/ki, koje će 2006. biti preregistrovano pod imenom Logos. Logos je imao za cilj da kombinuje pitanja religije i LGBT/queer teme, zbog čega su bili meta napada u nekoliko članaka u štampanim medijima. Nažalost, pored nekoliko žurki i jednog obimnijeg istraživanja, koje će rezultirati publikacijom (Osnovna studija o vjerskom razvoju u Bosni i Hercegovini: Izazov vanpatrijarhalnih zajednica i pristupa, 2006/2007), udruženje Logos nije imalo druge značajnije aktivnosti. Od 2008. godine uopšte ne djeluju, tako da se pretpostavlja da Udruženje i formalno više ne postoji. Vanja Hamzić već nekoliko godina živi u Engleskoj.
Centralni događaj za LGBT aktivizam u Bosni i Hercegovini predstavlja Queer Sarajevo Festival. Festival je prvobitno predstavljao zajedničku inicijativu Udruženje Q i Sarajevskog otvorenog centra iz avgusta 2007. godine. Članovi Sarajevskog otvorenog centra na početku 2008. godine istupaju iz organizacionog tima festivala, zbog velikih razlika u pogledima i stavovima u odnosu na članice Udruženja Q. Udruženje Q nakon toga samo nastavlja raditi na realizaciji festivala, gurajući ga do njegove konačne implementacije.
Na primjeru Queer Sarajevo Festivala, kao prvog velikog javnog LGBT događaja, Sarajevo kao grad, ali i Bosna i Hercegovina kao država, pokazali su na najbolji način koji je nivo homofobije prisutan u svim porama društva. Deklarativni sekularizam je ostao na svome deklarativnom nivou, a s druge strane, država nije učinila ništa kako bi spriječila, zaustavila ili ublažila različite oblike direktnih ili indirektnih napada. Festival, planiran kao petodnevni kulturni događaj, slučajnim izborom festivalskih datuma, zadesio se za vrijeme ramazana, što je navodno izrevoltiralo različite aktere. Mediji, na čelu sa fašističkim nedjeljnikom SAFF i senzacionalističkim i desničarskim dnevnim novinama Dnevni avaz su već sedmicama prije festivala odradili huškačku kampanju na račun organizatora i LGBT zajednice uopšte. Tekst Mashe Durkalić u ovoj publikaciji to na jedan dobar način prikazuje. Pored toga, država je u potpunosti kapitulirala pred nasilnicima iz vehabijskog pokreta i navijačkih grupa. Krajnji rezultat je bio taj da je festival nasilno prekinut već nakon večeri otvaranja, da je 8 osoba lakše ili teže povrijeđeno i da zbog svega toga ni do danas niko nije procesuiran, iako se radilo na sistematski planiranom nasilju. Koliko je javnosti poznato, slučaj Queer Sarajevo Festivala se danas nalazi pred Ustavnim sudom BiH.
Queer Sarajevo Festival je tako postao prekretnica za rad Udruženja Q. Udruženje je formalno nastavilo svoj rad i 2009. godine, kada je realizovano nekoliko projekata unutar zajednice (na primjer, objavljivanje jedne od najboljih publikacija za aktivistički rad u regiji – LGBTIQ vježbanke), te drugi Queer Sarajevo Festival – QSF in a box, koji je realizovan u formi zatvorenih ili poluzatvorenih prezentacija i šire umjetničke kampanje, koja će nažalost velikim dijelom u javnosti ostati skoro potpuno nevidljiva. Odlaskom Svetlane Đurković u Sjedinjene Američke Države, gdje se nalazi i danas, Udruženje Q je ubrzo prestalo sa direktnim radom te svoj aktivizam trenutno svodi na održavanje web-stranice i održavanje postojećih kontakata.
Queer Sarajevo Festival ujedno za LGBT zajednicu predstavlja veliku traumu i izvor straha. Zajednica se nakon festivala u potpunosti povlači. Ne organizuju se nikakvi događaji, pa čak ni žurke kao bazični i najjednostavniji oblik aktivističkog rada. Ta trauma je i danas-dan prisutna u zajednici.
Godine 2009. nastaje prva organizacija izvan Sarajeva – Udruženje Equilibrium u Banjoj Luci. Radi se o organizaciji koja, realizujući svoje prve projekte, ima potencijal da u narednom periodu postane relevantan akter, naročito kada su u pitanju pravni aspekti LGBT aktivizma. Ono što u Banjoj Luci pored toga predstoji jeste jačanje same LGBT zajednice.
Nakon što Udruženje Q prestaje sa radom, Sarajevski otvoreni centar, organizacija koja se bavi ljudskim pravima i političkom participacijom, krajem 2010. godine i zvanično pokreće svoj program Ljudska prava, u okviru kojeg se bavi pitanjima i pravima LGBT osoba. Svoj rad usmjerava na LGBT zajednicu, opštu javnost, ali i državu. Od oktobra 2010. pa do danas realizuju različite javne mjesečne kulturne događaje, primarno filmske projekcije i izložbe u Sarajevu, Banjoj Luci, Zenici, Mostaru i Tuzli te radionice o LGBT aktivizmu. Intenzivno rade sa zajednicom, kroz radionice, partije, pravno savjetovalište, publikacije i programe podrške. I ova publikacija koja je pred vama rezultat je tog rada. Treća oblast rada jeste rad sa državnim institucijama, u kontekstu zagovaranja različitih regulacija i politika koje se tiču LGBT prava. Sarajevski otvoreni centar je kroz taj rad uspostavio kontakt sa svim akterima na kantonalnom, entitetskom i državnom nivou.
Sarajevski otvoreni centar u julu 2011. pokreće i neformalnu mrežu LGBT aktivizma u Bosni i Hercegovini – Šarenu mrežu BiH, koja osim nekoliko sastanaka nije imala nikakve rezultate rada. Iako je okupila veliki broj aktivista iz više bh. gradova, nije bilo značajnih aktivnosti i mreža danas predstavlja kanal komunikacije za LGBT aktiviste i aktivistkinje.
Pored Sarajevskog otvorenog centra, 2011. godine u Sarajevu nastaje i nova organizacija, Udruženje Okvir. Organizacija sa fluidnim članstvom je svojim radom u potpunosti fokusirana na LGBT zajednicu u Sarajevu, a centralni dio njihovog rada jeste sigurna dnevna soba, sigurni prostor koji postoji u Sarajevu sa mnoštvom aktivnosti, te web stranica okvir.org sa različitim informacijama za LGBT zajednicu. Takođe, u Sarajevu su postojale i neformalne inicijative Viktorija (lezbejski i ženski aktivizam) te Simposyon, koje nažalost više ne djeluju. U kontekstu online aktivizma od 2012. godine djeluje i neformalna inicijativa Šareno kino! koja redovno putem nudi LGBT filmove titlovane na bhs jezike i na taj način omogućava dostupnost klasika ali i potpuno nepoznatih filmova LGBT zajednici u BiH. Od velikog značaja za lezbejski i feministički aktivizam je i Fondacija CURE, koja već niz godina podržava ili direktno organizuje različite lezbejske inicijative, naročito radionice. U okviru njihovog festivala ženske umjetnosti i aktivizma Pitchwise svake godine realizuju se nekoliko događaja koji su vezani za LGBT aktivizam. Za razliku od perioda 2004-2009., kada je djelovalo samo jedno udruženje (Q), od 2010. godine pa nadalje postoji mogućnost da kroz djelovanje Sarajevskog otvorenog centra, Equilibriuma, Okvira i novih inicijativa te pojedinih aktivista i aktivistkinja iz Prijedora, Banja Luke, Tuzle, Zenice, Bihaća i Sarajeva dođe do udruženog rada na unapređenju LGBT prava u Bosni i Hercegovini. Za nadati se da će doći do nastajanja novih LGBT ili gej-strejt inicijativa.
Piše: Saša gavrić
Tekst preuzet iz publikacije Čitanka LGBT ljudska prava, drugo dopunjeno izdanje, Sarajevski otvoreni centar, 2012.
