LGBT aktivizam u Srbiji

Godine 1990. u hotelu Moskva, koji je u 70-im u Jugoslaviji bio popularno okupljalište gej populacije, počelo je da se okuplja nekoliko gej muškara i lezbejki. Ovi sastanci, koji su kasnije nastavljeni po privatnim stanovima, rezultirali su osnivanjem grupe za afirmaciju lezbejskih i gej ljudskih prava i kulture Arkadija 13. januara 1991.

Početak rada Arkadije protekao je užurbano, prvi srbijanski gej i lezbejski aktivisti/ce neprestano su se sastajali, dogovarali, umrežavali sa aktivistima/cama iz regiona, Evrope i cijelog svijeta. Napravili su statut svoje organizacije i postavili ciljeve svog udruženja koji su se odnosili na smanjenje diskriminacije i nasilja, izjednačavanje starosne granice za stupanje u dobrovoljne istospolne seksualne odnose s onom koja je važila za heteroseksualne odnose, dekriminalizaciju i prestanak tretiranja homoseksualnosti kao bolesti, uvođenje seksualnog obrazovanja u škole koje bi obuhvatalo i homoseksualnost i biseksualnost kao normalna seksualna opredjeljenja, okončanje patrijarhalne dominacije u društvu, reviziju porodičnog zakonodavstva, itd.

Prvi javni nastup Arkadije je bilo kružno pismo, koje je poslano svim gej i lezbejskim organizacijama i grupama u kojem je jasno osuđena radikalizacija društva i militarizam.

Osnovni cilj ovog udruženja svakako je bila dekriminalizacija homoseksualnosti, a njihove tadašnje aktivnosti bile su svedene na lobiranje u medijima i proteste koji su organizovani nekoliko puta zbog političke zloupotrebe homoseksualnosti. Arkadija nije imala svoje prostorije, niti izvore finansiranja. Ove proteste su skoro isključivo prenosili nezavisni mediji kao što su Vreme, Republika, Radio B-92, Radio-Pančevo i neke feminističe publikacije u Beogradu. Aktivisti i aktivistkinje su također često davali izjave za medije, pisali su za novine, učestvovali u televizijskim i radio emisijama, a sarađivali su i u emisiji Dee Gay, koja je emitovana na Radiju B-92, kao i u emisijama na Radio-Pančevu koje su u okviru noćnog kontakt-programa i omladinskih emisija u nekoliko navrata za temu imale homoseksualnost.

S obzirom da je osnovana u vrijeme raspada SFRJ i u vrijeme početka rata, u doba ogromne radikalizacije i sveprisutne homofobije u društvu, Arkadija nije mogla organizovati veći broj aktivnosti koje bi imale javni karakter, ali je radom ovog udruženja ipak postignuto da se 1991. godine prvi put obilježi 27. juni Međunarodni dan ponosa. Taj dan je organizovana tribina u Domu omladine u Beogradu, čija je tema bila gej i lezbejski aktivizam, kultura i umjetnost. Ova tribina je izazvala veliku pažnju javnosti, a prošla je bez ijednog incidenta.

Međutim, situacija se promijenila već sljedeće godine kada su članovi Arkadije pokušali da organizuju tribinu 27. juna na Filozofskom fakultetu, ali ih je u tome spriječila grupa mladića koji su tvrdili da su studenti teologije i koji prisutnima nisu dozvoljavali da uđu u salu u kojoj je trebala biti održana tribina. Od tada je Arkadija obilježavala 27. juni manifestacijama koje su bile zatvorene za javnost i propraćene medijskim saopštenjima. Arkadija je 1993. i 1994. izdala dva broja istoimenog biltena koji su sadržavali teme poput, lezbejskog/gej coming outa, obilježavanja 27. juna, dekriminalizacije homoseksualnosti (što je tada bila najaktuelnija tema), a dosta pažnje posvećeno je i AIDS-u. U rubrici o kulturi objavljeni su kratki prikazi gej i lezbejskih knjiga, poezije, autentična priča o lezbejskom coming out-u, izvodi sa radionica te, na kraju, anketa – “Šta Beograđani i Beograđanke misle o lezbejkama?” Bilten je štampan u 350 primeraka, a zbog nedostatka materijalnih sredstava izdata su samo dva broja.

Arkadija svoje sastanke 1994. godine počinje održavati u prostorijama Centra za ženske studije što joj omogućuje da proširi svoje aktivnosti i da počne održavati i radionice, na kojima se obrađivalo nasilje nad lezbejkama i gejevima i načini zaštite od nasilja, savladavanja straha, itd. Nažalost zbog negodovanja Projekta za pomoć izbeglicama, Arkadija je morala privremeno napustiti prostor Centra za ženske studije.

U okviru beogradskog Centra za ženske studije pokrenute su Lezbejske studije u periodu od 1994. do 1997. godine, a predavačice su bile Lepa Mlađenović, Zorica Mršević, Ria Convenc iz Belgije, Ingrid Foeken i Anja Mulenbelt iz Nizozemske i Kris Korin iz Velike Britanije.

Godina 1994. bila je značajna za LGBT aktivizam u Srbiji, naime te godine je dekriminalizovan dobrovoljni homoseksualni odnos, Lepa Mlađenović, jedna od osnivačica Arkadije, za svoj rad na promociji lezbejskih i gej prava dobila je nagradu Filipe de Suza, Međunarodnog komiteta za ljudska prava lezbejki i gej muškaraca, a Arkadija je registrovana pri Ministarstvu pravde SRJ.

U martu 1995. godine osnovana je grupa za lezbejska prava Labris, koja je prvo djelovala u okviru Arkadije, ali se naknadno osamostlila. Grupa Labris je za cilj imala osnaživanje lezbejki, rad na povećanju lezbejske vidljivosti i povezivanju sa lezbejskim grupama iz Istočne Europe. Aktivistkinje su se okupljale u prostorijama Centra za ženske studije, Autonomnog ženskog centra i Žena u crnom, organizovale su sastanke i radionice, te radile na medijskoj promociji lezbejskih prava.

Iste godine, aktivistikinje organizacije Labris napadnute su prilikom akcije ispisivanja grafita, na što prolaznici apsolutno nisu reagovali, a sam slučaj nije prijavljen policiji. Organizacija Labris je u sklopu svog rada 1995. pokrenula svoje novine, koje i danas izlaze, a narednih godina je objavljivala knjige poezije i sprovodila istraživanja o stepenu homofobije i lezbofobije u Beogradu.

Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srbije je 1997. godine odbilo zahtjev udruženja građana gej muškaraca pod imenom Klub džentlmena za upis u registar, obrazloživši da ciljevi i zadaci ovog Udruženja građana nisu u skladu sa zakonom. Zahtjev je odbijen i nakon uložene žalbe.

Djelovanje aktivista i aktivistkinja u periodu do 2001. godine bilo je uglavnom posvećeno osnaživanju zajednice i sam aktivizam nije bio toliko vidljiv.

Godine 1998. pokrenut je web sajt Gay-Serbia.com, kao web portal za LGBT zajednicu Srbije i Crne Gore. Iste godine održana je tribina u prostorijama Centra za ženske studije u Beogradu povodom obilježavanja Međunarodnog dana ponosa LGBT osoba, a zatim trodnevni seminar za rad na SOS telefonu za lezbejke, u organizaciji Labrisa, a pokrenuta je i Kampanja protiv homofobije za unapređenje položaja lezbejki i gejeva.

Prvi javno deklarisani gej aktivista Dejan Nebrigić ubijen je 29. decembra 1999. u svom stanu na svoj 29. rođendan. Osim što je bio jedan od osnivača Arkadije i neformalni lider pokreta za prava lezbejki i gejeva, Dejan Nebrigić bio je prvi gej muškarac u Srbiji koji je javno istupio i podnio tužbu zbog ugrožavanja lične bezbijednosti motivisane homofobijom. Ovaj sudski proces nažalost nije okončan presudom, već njegovim ubistvom.

Gej-lezbejska grupa New Age – Rainbow (osnovana 1999. u Novom Sadu) 2000. godine organizovala je prvu međunarodnu gej i lezbejsku konferenciju pod nazivom Živi i pusti druge da žive u Novom Sadu. Labris je organizovao Drugu lezbejsku nedjelju – skup lezbejskih aktivistkinja iz ex-Yu pod nazivom Budi to što jesi, prvi ovakav skup održan je u Sloveniji 1997. godine. Gayten – LGBT centar za promociju prava seksulanih manjina je također osnovan 2000. godine u Beogradu, kao i nevladina grupa Istospolne studije i grupa Queeria, LGBT radna grupa Socijaldemokratske omladine koja je već u decembru počela medijsku kampanju legalizacije istopolnih veza, koja je nasilno prekinuta u februaru sljedeće godine.

U februaru 2001. Dejanu Nebrigiću posthumno je dodijeljena nagrada Filipe de Suza za 2000. godinu.

Godina 2001. bila je veoma značajna za aktivizam u Srbiji, u martu je u saradnji Dečjeg romskog centra i Labrisa organizovan protesni skup Protiv rasizma i homofobije, na glavnom beograskom trgu. U junu Labris postavlja izložbu lezbejskih fotografija Lesbian connexion’s u u Studentskom kulturnom centru u Beogradu povodom obeležavanja Međunarodnog dana ponosa, a 30. juna održava se prva Parada ponosa u Beogradu pod nazivom Ima mesta za sve nas. Paradu su nasilno prekinule ultradesničarsko orijentisane grupe, pojedinci i pojedinke. U nasilji su učestvovali i predstavnici crkve, navijačkih klubova, kao i članstvo pojedinih političkih partija.

U avgustu iste godine trinaest istočnoevropskih zemalja usvojilo je Rišku deklaraciju, kojom se od država u regionu zahtijeva da se aktivno suprotstave homofobiji. Slučaj inertnosti spskih vlasti prema počiniocima nasilja tokom parade je posebno istaknut.

U decembru počela je sa emitovanjem emisija o seksualnim različitostima Gayming, u sklopu serijala pod nazivom Ljudi sa nama na radiju Beograd 202, koja je emitovana u noćnom terminu jednom nedjeljno do kraja 2004. godine.

Tokom 2001. i 2002. osnovano je nekoliko LGBT organizacija ko što su SPY (Siguran Puls Mladih), Queeria, Lambda i Guerilla, koje su zatim pokrenule svoja istraživanja, on-line časopise, javne tribine, i koje se bave, svaka na svoj način, senzibilisanjem javnosti o pitanjima LGBT osoba.

U Beogradu je marta 2003. godine ubijena Merlinka (Vjeran Miladinović, 43), prvi javno deklarisani transvestit na prostorima bivše Jugoslavije, a nešto kasnije te godine u Nišu je zabilježen slučaj kršenja ljudskih prava nad osobama istopolne seksualne orijentacije. A u radio emisiji Gayming nakon javljanja maloljetne osobe koja je nakon autovanja svojim roditeljima pretrpila nasilje, uslijedila su javljanja drugih koja su ukazivala na visoku stopu nasilja nad LGBT osobama u Srbiji.

U septembru 2003. osnovano je Udruženje za promociju ljudskih prava seksualno različitih Pride čiji je glavni cilj bio organizovanje Parade ponosa. Udruženje je već u oktobru iste godine uputilo zahtjev Ministarstvu prosvjete Republike Srbije da zakonskim sredstvima omogući upis M.G (18) u srednju školu jer mu je zbog seksualne orijentacije to bilo onemogućeno. Nakon nekoliko mjeseci akcije i javnog protesta povodom ovog slučaja, M.G.-u je dozvoljeno da pohađa četvrtu godinu srednje medicinske škole.

U ovom periodu je organizacija Labris predala prijedlog izmjena i dopuna zakona o porodici republičkom Ministarstvu za socijalna pitanja. Prijedlog se odnosio na dva moguća modela: izjednačenje homoseksualnog i heteroseksulanog braka i uvođenje instituta zajednice osoba istog pola. U aprilu 2003. donesen je Zakon o javnom informisanju Republike Srbije kojim je zabranjen govor mržnje prema osobama istopolne orijentacije.

U aprilu 2004. godine donijeta je odluku o otkazivanju Druge beogradske parade ponosa. Glavni razlozi za ovakvu odluku su bili previsok rizik i nemogućnost da se učesnicama i učesnicima skupa garantuje bezbjednost zbog odsustva podrške policije i demokratske javnosti, što nije zaustavilo aktiviste i aktivistkinje da pronađu druge oblike promocije LGBT prava. U periodu juni-juli realizovana je medijska kampanja Živela različitost u organizaciji Labrisa, uz podršku pojedinih nevladinih organizacija i medija, a Labris je u junu podnio i amandman na Krivični zakon Srbije, kojim se sankcioniše diskriminacija građanki i građana istopolne orijentacije od strane državnih organa. Ovu inicijativu podržalo je oko trideset nevladinih organizacija iz Srbije i Crne Gore.

Godine 2005. pokušaj novosadske policije da napravi popis LGBT osoba i prikupi što više ličnih podataka o njima dovodi do osnivanja Gej strejt alijanse koja u fokus u svog budućeg rada stavlja lobiranje i zagovaranje prava LGBT osoba, istraživanja i analize položaja LGBT osoba u Srbiji i dokumentovanje slučajeva nasilja i diskriminacije, a 2006. osniva se Trans grupa podrške u okviru organizacije Gayten LGBT, koja radi sa trans osobama i čiji rad još uvijek nije javan.

Na Međunarodni dan borbe protiv homofobije i transfobije 2008. godine, Srpska ljekarska komora potvrdila je svoje slaganje sa Svjetskom zdravstvenom organizacijom i javno potvrdila da se homoseksualnost ne nalazi na listi bolesti u Srbiji.

Nakon nekoliko godina aktivizma, lobiranja i zagovaranja različitih organizacija za ljudska prava, 2009. godine u martu u Srbiji je usvojen Zakon o zabrani diskriminacije, što je predstavljalo pozitivan pomak u zaštiti prava LGBT osoba u Srbiji, međutim u septembru iste te godine, 24 sata prije održavanja Parade ponosa pod nazivom Vreme je za ravnopravnost, odlučeno je da se ona premjesti na drugu lokaciju što je onemogućilo njeno održavanje.

Poslije ovog neuspješnog održavanja Parade ponosa, i nakon pritiska koji su zbog toga na vlast i državne organe Srbije izvršile međunarodne institucije, 2010. je ponovo održana je Parada ponosa u Beogradu. Obezbjeđenje učesnika parade vršila je policija, tokom parade povrijeđeno je 160 osoba, a nakon Parade uhapšeno je oko 250 ljudi i prvi put su nakon ove Parade pokrenuti krivični postupci protiv vođa ekstremističkih organizacija.

Iako je Parada ponosa 2010. godine okarakterisana kao uspješna, pokušaji organizovanja Parade 2011. i 2012. su bili bezuspješni. Državni organi su zabranili održavanje parade zbog previsokog rizika i nemogućnosti da se učesnicama i učesnicima skupa garantuje bezbjednost.

U junu 2011. godine, Viši sud u Beogradu donio je prvu presudu u Srbiji za govor mržnje. Presuda je donesena protiv dnevnih novina Press, a odlukom Apelacionog suda u Beogradu postala je pravosnažna polovinom februara 2012. godine. Odlukom suda utvrđeno je da tekstovi i komentari čitalaca koji su objavljeni 2. jula 2009. godine na internet sajtu “Pressa” predstavljaju govor mržnje. U novembru iste godine pravna služba GSA dobila je prvostepenu presudu za tešku diskriminaciju LGBT osoba protiv Dragana Markovića Palme, predsednika JS i gradonačelnika Jagodine. Tada je prvi put u Srbiji političar osuđen za govor mržnje i diskriminaciju LGBT populacije.

U oktobru 2011. godine, kao reakcija na neadekvatan odgovor nadležnih institucija na pokušaj ubistva lezbejke A.Ž. i na inicijativu Gej strejt alijanse, u centru Beograda organizovan je protest “DOSTA JE!” na kome se okupilo preko 200 ljudi. To je bio prvi protest koji je jedna LGBT organizacija organizovala ispred Vlade Srbije, a zahtjevalo se pooštravanje kazni za nasilje nad LGBT osobama i uvođenje zločina iz mržnje u krivično zakonodavstvo, kao i izrada i implementacija nacionalne strategije za smanjenje nasilja i diskriminacije nad LGBT osobama. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, državnu upravu i lokalnu samoupravu počelo je izradu strategije za smanjenje nasilja i diskriminacije u martu 2012. godine.

U februaru 2012. godine, Komitet pravnika za ljudska prava i Gej strejt alijansa uputili su svim nadležnim organima i parlamentarnim političkim strankama Inicijativu za uvođenje zločina iz mržnje u Krivični zakonik Republike Srbije sa konkretnim prijedlozima za izmjenu i dopunu ovog zakona.

Ustavni sud Republike Srbije u junu 2012. donio je odluku o zabrani ultra-desničarske organizacije Otačestveni pokret Obraz, čije se osnovne ideje i načela zasnivaju na mržnji i netoleranciji prema svim manjinama u društvu kao i na direktnom kršenju ljudskih i manjinskih prava i izazivanja nacionalne i vjerske netrpeljivosti. Jedan od razloga za zabranu bile su brojne nasilne akcije Obraza, među kojima su bili i organizovani napadi na pripadnike LGBT populacije i policiju na Paradi ponosa u Beogradu 2010. godine kada je povrijeđeno oko 140 lica, kao i prijetnje upućene aktivistima LGBT organizacija i organizatorima Parade ponosa. ^[1]

Literatura:

Boban Stojanović (2011): Rat i mir u Beogradu. Beograd: Status Magazin.

Ljiljana Živković i Miodrag Kojadinović (2005): Prvo je stiglo jedno pismo: petnaest godina lezbejskog i gej aktivizma u Srbiji i Crnoj Gori: 1990-2005. Beograd: Labris – organizacija za lezbejska ljudska prava.

Marija Savić (2011): Istorija LGBT aktivizma u Srbiji u Gavrić, Saša, Huremović, Lejla i Savić, Marija (ur.): Čitanka lezbejskih i gej ljudskih prava. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar i Fondacija Heinrich Boell.