Izvor: XXZ Magazin
Piše: Alexander Doty
Postoje tri glavna pristupa razumijevanju koncepta ”gej filma”, koji se ponekad prepliću: 1) istorija prikazivanja homoseksualaca na filmu (gay film representation); 2) istorija učestvovanja homoseksualaca u filmskoj produkciji (gay film production) i 3) istorija filmske homoseksualne publike (gay film spectatorship).
Prikazivanje homoseksualaca na filmu
Ko su gej likovi na filmu i na koji način su oni prikazani, prilično su složena pitanja. Recimo, da li bi u obzir, kada je u pitanju istorija prikazivanja homoseksualaca na filmu, trebalo uzeti samo ”očigledne”, ili takozvano denotativno označene likove – to jest, da li su homoseksualni likovi samo oni koji su kao takvi određeni dijalogom ili vizuelnim prikazom određenog seksualnog i emotivnog ponašanja? Šta je sa onim likovima koje su gledaoci doživjeli kao homoseksualne, zahvaljujući onome što se obično smatra konotativnim označavanjem, kao što su boja glasa, način oblačenja, te neke druge stilske oznake, ili pak (pod)kulturnim označavanjem, zastupljenim u šalama i aluzijama?
Dok je sasvim jasno da je lik Harvy Fiersteina, Arnold Beckhoff, u filmu Torch Song Trilogy (Paul Bogart, 1988) homoseksualac, a zbog toga što radi kao drag queen, te ima seksualne odnose sa muškarcima, šta je sa dvojicom ubica u filmu Alfreda Hitchocka Rope (1948)? O njima se niko eksplicitno ne izjašnjava, niti ih možemo vidjeti u nekom romantičnom ili seksualnom kontekstu. Ali moderan način na koji se oblače, ukusno uređen enterijer njihovog stana, njihovi zvučni i blagi glasovi, kao i nešto u vezi sa njihovim govorom tijela i činjenicom da stoje veoma blizu jedan drugog kada su sami, mnoge gledaoce su uvjerili u to da se radi o homoseksualnim junacima, dok neki drugi posmatrači ove signale ne doživljavaju na taj način. Budući da je tako, trenutak koji bi neko odredio kao početak prikazivanja homoseksualaca na filmu zavisi od toga kako taj prepoznaje homoseksualnost, to jest ono što se označava kao gej na filmu. Pitanje takvog prepoznavanja homoseksualnosti je možda važnije u kontekstu mainstream filma, nego u kontekstu dokumentarnog, nezavisnog ili avangardnog filma, pošto su filmovi iz ove posljednje tri kategorije često eksplicitniji u izjašnjavanju o homoseksualnosti, te u prikazivanju materijala seksualnog karaktera.
The Celluloid Closet Vita Russoa je najpoznatiji pregled ovakve istorije, a kako denotativno, tako i konotativno označenih homoseksualaca i lezbejki u mainstream i nezavisnom filmu od 1895. do 1987. godine. Russoova knjiga počinje pričom o kratkom filmu iz produkcije Edison Studios, koji prikazuje dva muškarca koji plešu, The Guy Brothers (1895), i završava sa nezavisnim filmovima koji se graniče sa mainstreamom, a kao što je My Beautiful Laundrette (Stephen Frears, 1986); Knjiga obrađuje sadržaje u okviru kojih su gej muškarci prikazani kao mlakonje tokom tridesetih godina prošlog vijeka, kao opskurni likovi tokom četrdesetih, kao progonjeni, komični junaci ili oni sa ubilačkim nagonima tokom šezdesetih i sedamdesetih godina, te, napokon, kao obični ljudi, ”sasvim nalik na heteroseksualce”, tokom osamdesetih godina. Sve u svemu, Russo pokazuje da je istorija predstavljanja homoseksualaca i lezbejki na filmu bila daleko od sjajne, te da je bila prepuna dezinformacija i negativnih prikaza svake vrste, uključujući i doskorašnji stereotip – ”homoseksualac kao žrtva AIDS-a”. Nezavisni film, prema Russou, ima bolji ukupni staž u prikazivanju ”idiosinkretičke gej vizije”.
Russo nam, pored prostog nabrajanja i etiketiranja, pruža i kritički komentar, te se bavi kvalitetom prikazivanja homoseksualaca na filmu. Kao što je to slučaj sa tumačenjima drugih kritičara, i Russoovo tumačenje je velikim dijelom obojeno pristupom koji se prikazivanjem homoseksualaca na filmu bavi u kontekstu ”pozitivnih” i ”negativnih” predstava, to jest, u smislu koliko je jedan prikaz stereotipan ili ne. Pa ipak, mnogi su ovom pristupu analiziranju istorije prikazivanja homoseksualaca zamjerili njegovu tendenciju da suviše usko i konzervativno definiše šta to određuje jedan ”pozitivni prikaz”. Sem toga, ne slažu se svi ni oko toga šta je zapravo stereotipan prikaz: na primjer, drag queens iz filma Adventures of Priscilla, Queen of the Desert (Stephan Elliott, 1995) jedna grupa ljudi bi mogla pežorativno da doživi kao stereotipne, druga grupa bi mogla da ih shvati pozitivno, kao kompleksne, a neka treća bi ih mogla doživjeti kao prilično ograničene, ako ne i negativne likove.
Homoseksualnost u filmskoj produkciji
Postoje tri aspekta u istoriji gej filmske produkcije: nevidljivi, zatvoreni i otvoreni. Prve dvije kategorije su najčešće povezane sa mainstream (”holivudskom”) produkcijom, dok se ova posljednja uglavnom vezuje za dokumentarnu, nazavisnu i avangardnu produkciju. Iako možda nikad nećemo znati ko su oni bili i kakav je tačno bio njihov doprinos, možemo slobodno reći da je na hiljade homoseksualaca učestvovalo u snimanju svih vrsta filmova tokom svih ovih godina. Ovi ljudi čine ”nevidljivu” istoriju gej filmske produkcije. Najdalje što možemo otići u pokušaju da proniknemo u ovu nevidljivu, nezabilježenu istoriju je kada imamo ”čudan osjećaj” dok gledamo neki film, te čujemo ili vidimo nešto, pa pomislimo: “Ovo je sigurno radila neka queer osoba”. Sve veći dio ove nevidljive istorije izlazi na vidjelo zauzimajući mjesto u okviru istorije produkcije zatvorenog gej filma, zbog činjenice da se pojedinci javno deklarišu kao homoseksualci, odnosno autuju. Rezultat toga je da će mnogi pojedinci, kao što je to slučaj sa rediteljem Georgeom Cukorom ili glumcem Rockom Hudsonom, biti smatrani za dio istorije gej filmske produkcije nakon javne obznane njihove seksualnosti.
S tim u vezi, Matthew Tinckom napisao je članak pod nazivom “Working Like a Homosexual: Camp Visual Codes and the Labor of Gay Subjects in the MGM Freed Unit“, u kojem posmatra određene klasične mjuzikle MGM produkcije – na prvom mjestu su to Yolanda and the Thief (Vincente Minnelli, 1945) i The Pirate (Vincente Minnelli, 1948) – kao dio istorije gej filmske produkcije, kako zbog pozitivnog odgovora homoseksualne publike na ono što je kemp u ovim mjuziklima, tako i zbog reakcija opšte publike. Metodologija koju Tikcom koristi u razmatranju istorije gej filmske produkcije za vrijeme ”Zlatne ere Holivuda” u velikoj je mjeri i dalje od koristi u građenju skorije istorije otvorene gej produkcije mainstream filma, pošto najveći dio homoseksualaca koji učestvuju u snimanju filma, a sa obje strane kamere, i dalje ostaje nevidljiv, to jest neautovan. Najbolji izvor, kada je u pitanju istorija otvorene gej filmske produkcije, trenutno predstavlja Now You See It: Studies on Lesbian and Gay Film and Video Richarda Dyera. Dyer prati istoriju gej dokumentarne, mainstream, nezavisne i onoga što on zove ”afirmativnim” i ”post-afirmativnim” dramskim i dokumentarnim filmovima iz sedamdesetih i osamdesetih, nakon Stonewallske revolucije.
Homoseksualna filmska publika
Zbog svojih često konotativno određenih, podtekstualnih, nevidljivih ili zatvorenih aspekata gej produkcije i prikazivanja, homoseksualna filmska publika često je veoma važan izvor pri građenju istorije gej filma. Naoružani tračevima, glasinama i tom nejasnom stvari nazvanom ”gej senzibilitet”, gledaoci su često izvrgavali ruglu i na druge načine pokušavali da diskredituju gej publiku, kao i njihove ”nastrane” filmove, likove, izvođače, reditelje i druge radnike na filmu. Razmatranje pojma ”gej filma” iz perspektive filmske publike nudi nam najsveobuhvatniju (neki bi rekli najmanje rigoroznu) istoriju gej filma, jer bi ona obuhvatila The Sound of Music (Robert Wise, 1965) kao i Fireworks (Kenneth Anger, 1947), Mariu Montez baš kao i Iana McKellena, Alfreda Hitchcocka kao i Gregga Arakija i Joela Caira (The Maltese Falcon Johna Hustona iz 1941) koliko i Andrewa Becketta (Philadelphia Jonathana Demmea iz 1993). Kao što se to može primijetiti pri pomenu imena Montezove, istorija gej filma koju bi sačinila publika uključivala bi i žene kao i muškarce, te bi takođe ukinula mnoge razlike između homoseksualne i lezbejske filmske istorije, budući da određeni broj homoseksualaca kao dio istorije svoje popularne queer kulture računa i takve ličnosti, likove i filmove kao što su Marlene Dietrich, djela koja je režirala Dorothy Arzner, lik Mrs. Danvers (u filmu Rebecca, Alfreda Hitchcocka iz 1940), dva glavna (ženska) lika u filmu Heavenly Creatures (Nebeska stvorenja Petera Jacksona iz 1995) i kratki filmovi Sadie Benning.
Kratak hronološki pregled istorije prikazivanja homoseksualaca na filmu i njihove filmske produkcije:
1895. William Dickson režira The Gay Brothers za Edison Studios. Ovaj kratki film prikazuje dva muškarca kako plešu, dok treći svira violinu.
1914. A Florida Enchantment, čiji je reditelj Sidney Drew, bavi se muškim i ženskim polom, te obrtanjem uloga.
1915. Fatty Arbuckle (Miss Fatty's i Seaside Lovers) i Charles Chaplin (A Woman) samo su dvojica među mnogim komičarima koji su se preobukli u žene u vrijeme nijemog filma.
1916. Vingarne Mauritza Stillera je priča o umjetniku i njegovom muškom modelu (1924. godine Benjamin Christiansen snimio je remake filma pod nazivom Mikael).
1919. Anders als die Andern (Richard Oswald) možda je prvi film koji se otvoreno bavi homoseksualnošću.
1923. Adaptacija komada Salome Oscara Wildea koju je uradila Nazimova ima pretežno homoseksualnu i lezbejsku postavku.
1930-e. Vito Russo naziva ovu dekadu dekadom ”mlakonja”, gdje glumci kao što su Franklin Pangborn, Edward Everett Horton i Eric Blore prave karijere igrajući sporedne feminizirane likove. Određeni broj holivudskih filmova iz ovog perioda sadrži kratke delove sa ženskastim likovima.
1930. Krv pjesnika Jeana Cocteaua i A Lot in Sodom Melvillea Webbera i Jamesa Sibley Watsona označavaju početak gej eksperimentalne i avangardne filmske produkcije.
1940-e. Period potencijalno homoseksualnih likova u noir i ratnim filmovima, mjuziklima i vesternima. Često postoji tanka linija između partnerstva u zločinu, vojničkog druženja, ortakluka u plesu, prijateljske avanture, i homoseksualne želje u filmovima kao što su The Maltese Falcon (John Huston, 1941), Anchors Aweigh (George Sidney, 1945), A Walk in the Sun (Lewis Milestone,1946), Gilda (Charles Vidor, 1946), Red River (Howard llawks, 1948) i Rope (Alfred Hitchcock, 1948). Ova ”ne pitaj, ne govori” situacija je prisutna i danas u većini mainstream i nezavisnih filmova sa temom muškog povezivanja.
1947. Prvi film Kennetha Angera, Fireworks, započinje ono što će postati jedan od najuticajnijih materijala u američkoj gej avangardi. Nakon filma Fireworks uslijedili su, između ostalih, Eaux d’artifice (1953), Scorpio Rising (1962-1963), Kustom Kar Kommandoes (1965-1966), i Invocation of My Demon Brother (1969).
1950. Genetov kratki film Un Chant d’amour, čija se radnja odvija u zatvoru, predstavlja lirski prikaz sadomazohističnog erotizma.
1961. Pojavljuju se otvoreni homoseksualni likovi, prikazani sa simpatijama, u britanskim mainstream filmovima: A Taste of Honey reditelja Tonyja Richardsona, te Victim reditelja Basila Deardena.
1962. U američkom filmu Advise and Consent reditelja Ottoa Premingera homoseksualnost je prikazana na negativan način.
1964. Film Jeana Delannoyja That Special Friendship nudi jedan kompleksan i inteligentan prikaz homoseksualnosti u adolescenciji.
Sredina 1960-ih do 1970-ih
Mnogo različitih načina prikazivanja homoseksualaca i pravljenja filmova postoji paralelno u SAD-u. Veliki dio stvaralaštva u ovom periodu urađen je u talasu pokreta za gej prava, koji je u razvoju, i Stonewallske revolucije: tako postoje mainstream filmovi koji obično na jedan komičan način trivijalizuju, ili pak melodramatično satanizuju homoseksualne likove (The Sergeant, 1968, John Flynn; Reflections in a Golden Eye, 1967, John Huston; The Detective, 1968, Gordon Douglas; Caprice, 1967, Frank Tashlin); nezavisni dramski i dokumentarni filmovi, koje snimaju i gledaju homoseksualci (A Very Natural Thing, 1973, Christopher Larkin; Word Is Out, 1977, Mariposa Firm Group; Gay USA, 1977, Arthur Bressan); ”underground” avangardni filmovi (radovi Curta McDowella, Toma Chomonta, Andyja Warhola, Gregoryja Markopoulosa, Jacka Smitha, čak i Johna Watersa, do neke mjere) koji su često bili osmišljeni da šokiraju i isprovociraju kako heteroseksualnu, tako i homoseksualnu publiku; i naposlijetku, ali ne manje značajni, pornografski filmovi.
1969. Prikazan je prvi film njemačkog reditelja Rose von Praunheim, Schwestern der Revolution (Sestre revolucije). Radikalnost političkih stavova i prikazivanje bez uvijanja karakteristike su većine kasnijih filmova ovog reditelja, kao što su Nije homoseksualac taj koji je perverzan, vec je perverzna situacija u kojoj se on nalazi (Nicht der Homosexuelle ist pervers, sondern die Situation in der er lebt) iz 1970. i Armija ljubavnika, ili pobuna perverznih (Armee der Liebenden oder Aufstand der Perversen), 1978. godine.
1970. Film The Boys in the Band reditelja Williama Friedkina prvi je holivudski film u kome su svi glavni likovi homoseksualci. Još uvijek se raspravlja o tome da li ovaj film prikazuje homoseksualce i način na koji oni žive pozitivno ili negativno, ili pak oboje, ili možda ništa od svega toga.
1973. That Certain Summer reditelja Lamonta Johnsona, koji je na neki način prekretnica u američkom televizijskom filmu, govori o ocu koji se autuje svome sinu.
1977. Britanska televizija emitovala je film The Naked Civil Servant, zasnovan na autobiografiji Quentina Crispa.
1978. Farsa Edouarda Molinaroa La Cage aux Folles počela je sa prikazivanjem sa velikim uspjehom. Uslijedili su i nastavci 1980. i 1985. Još veću zaradu ostvario je remake pod nazivom The Birdcage (Mike Nichols, 1996).
1980. Film reditelja Williama Friedkina Cruising (Gluvarenje) uznemirio je mnoge homoseksualce zbog jedne sadomazohističke scene koja služi kao ambijent za priču o serijskom ubici homoseksualaca. Taxi zum Klo (Taksi za javni toalet) Franka Ripploha predstavlja “politički nekorektan” prikaz života homoseksualaca u Njemačkoj.
1982. Snima se, kako to Russo naziva, “mini-ciklus takozvanih gej filmova”, uključujući i Making Love (Arthot Haller), Victor/Victoria (Blake Edwards) i Partners (James Burrows).
Sredina 1970-ih do 1980-ih
Van Amerike, snimaju se mainstream i nezavisni tematski filmovi u kojima su glavni likovi homoseksualci: Pravo jačeg slobode (Faustrecht der Freiheit. U engleskom prevodu: Fox and His Friends, Rainer Werner Fassbinder, 1975) u Nemačkoj; Alexandria … Why? (Youssef Chahine, 1978) u Egiptu; The Deputy (Eloy de la Iglesia, 1978) u Španiji; The Fourth Man (Paul Verhoeven, 1983) u Holandiji; Another Country (Marek Kanievska, 1984) te My Beautiful Laundrette (Stephen Frears, 1986) u Engleskoj i Dona Herlinda and Her Son (Jaime Hermosillo, 1986) u Meksiku.
1985. Buddies reditelja Arthua Bressana Jr., prvi je tematski film koji obrađuje AIDS. Te iste godine prikazan je američki televizijski film o AIDS-u An Early Frost Johna Ermana. Snimljeni su i dokumentarni filmovi Before Stonewall (Greta Schiller, Andrea Weiss i John Scagliotti), Silent Pioneers (Lucy Winer, Harvey Marks, Pat Snyder i Paula DeKoenigsberg), te The Times of Harvey Milk (Robert Epstein). Ovaj poslednji film osvojio je nagradu Filmske akademije kao najbolji tematski dokumentarni film.
1990-e. Grupa nezavisnih američkih filmova primljena je podjednako uspješno od strane kritičara, internacionalnih filmskih festivala i pozorišta specijalizovanih za prikazivanje umetničkih filmova, a kritičar B. Ruby Rich naziva ih ”New Gay Cinema”. Filmovima Swoon Toma Kalina (1991), Poison (1991) Todda Haynesa, The Living End (1992) Gregga Arakija i The Hours and the Times (1992) Christophera Muncha, koji su po Richu četiri osovine ovog pokreta, pridružuju se i filmovi kao što su Paris Is Burning (Jeannie Livingston, 1990), Edward II (Derek Jarman, 1991), Young Soul Rebels (Issac Julien, 1991), i My Own Private Idaho (Moj privatni Ajdaho, 1991, Gus Van Sant). Do sredine devedesetih, New Queer Cinema, kao kritička i marketinška kategorija, praktično je potpuno obuhvaćena jednom širom kategorijom nezavisnog, ”indie” filma.
1993. Philadelphia (Jonathan Demme) prvi je američki mainstream film koji u središte svoje priče stavlja homoseksualca i AIDS.
1995-1996. Filmovi The Adventures of Priscilla, Queen of the Desert (Avanture Prisile, kraljice pustinje, Stephan Elliott, 1995), To Wong Foo, Thanks for Everything Julie Newmar (Beeban Kidron, 1995) i The Birdcage (Kavez za ptice, Mike Nichols, 1996) pokazuju da drag queens mogu imati značajnog uspjeha kod kritike, te ostvariti priličnu zaradu.
*Iz Gay Histories and Cultures: An Encyclopedia, izd. George E. Haggerty, New York & London, 2000.
