PIŠE: Jadranka Ćuzulan
„Ukleta kuća na brdu“ ili „The Haunting of Hill House“ u izvorniku, remek djelo spisateljice Shirley Jackson iz 1959. istražuje teme izolacije, mentalnog zdravlja i ženskog iskustva. Premda je formalni narativni okvir pozicija svevidećeg naratora, naracija se ipak događa iz perspektive lika Eleanor, do pred sam kraj. Ona je jedini lik čiji je unutrašnji monolog ispisan na stranicama romana. Ispod površine jezivog, leže komentari na društvene norme – specifično na ukletu prisutnost heteronormativnosti. Queer teme u „Ukletoj kući na brdu“, uviđamo prvenstveno preko ženskih likova Eleanor i Theodore kao i načina na koje je njihov odnos remetio tradicionalne granice roda i seksualnosti, u literarnom predlošku između redova, a u televizijskim i filmskim adaptacijama znatno eksplicitnije.
Roman Ukleta kuća na brdu: šta se krije iza fasade?
U romanu Ukleta kuća na brdu odnos između Eleanor i Theodore sadrži queer tehnike kodiranja koje mogu signalizirati na suptilnu queer tematiku: njih dvije od jednog momenta u romanu dijele sobu, kada ih obuzme strah od noćnih incidenata koji se dešavaju u kući nađu se jedna drugoj u zagrljaju, oslovljavaju se nadimcima: Nell i Theo, Eleanor neprestano razmišlja o svojim novim sustanarima i ima opsesivni unutrašnji monolog o tome kako je oni doživljavaju, posebno Theodora. Ono što nam predstavlja prepreku ka realizmu i realističnom ključu pri iščitavanju događaja, pa tako i odnosa je dvojako. Prva je nepouzdana naracija: tačka gledišta je glavnog lika Eleanor. Na samom kraju saznamo koliko je zaista krhko njezino mentalno stanje, što dodatno zamagljuje granice između fantazije i stvarnosti. Druga prepreka je sama kuća na brdu. Ona je liminalna zona, izvrnuto i izolirano mjesto, natopljena simboličkim učitavanjem mnogih kodova, pa tako i rodnih. Možemo je posmatrati i kao simbol patrijarhalne opresije, kao kuću Oca, sliku i priliku njegovog graditelja Hugha Cranea, ali istodobno i kuću koja za Eleanor predstavlja i matriks materice i grob: majčinskim zagrljajem je tješi i guši. Međutim, jedan od najvećih signala queer želje je lik Theodore. Dok u liku Eleanor, vidimo naglašenu introspektivnost i prigušene nagone, u liku Theodore nam se otkriva otklon od normativnog (onaj vid koji je bio obavezujuć u datom vremenskom periodu) manifestirano izborom odjeće i ponašanjem.
Neke od tekstualnih strategija u tekstu The Default Reader and the Model of Queer Reading and Writing Strategies or: Obituary for the Implied Reader autorice Hanne Kubowitz su: ambigvitet, zamagljivanje i oscilacija. Prateći Eleanorine misli o Theodori, možemo, na latentnom planu, donijeti zaključak da ona doživljava Theodoru kao dobru prijateljicu, podtekst bi mogao biti (uzevši u obzir već pomenute queer tehnike kodiranja): Imam romantične osjećaje spram Theodore. Takve vrste strategija su se koristile do početka 60-ih-, 70-ih godina prošlog stoljeća, kada bi eksplicitno prikazivanje queer želje predstavljalo suviše veliki rizik za spisatelja i izdavača. U knjizi Secrecy and Sapphic Modernism Writing, Sashi Nair napominje da se u romanu a clef (podžanr romana u kojem se stvarni događaji opisuju pod velom fikcije) dešava specifična vrsta pregovaranja kako bi narativ otkrio i istodobno sakrio safičke elemente:
“izvršeno je oprezno pregovaranje oko granica između privatnog i javnog, između tekstualnog i društvenog, uz zaobilaženje cenzure, pisanje izvan dominantno patologizirajućih i moralizirajućih diskurza i odbijajući da se drži naputaka prema kojima je ozbiljno pisanje bilo definirano kao takvo”. (20)
“Ozbiljno pisanje” iz gore navedenog citata kontrastirano je žanru gotičke literature, u koji spada ovaj roman. Takva literatura je klasificirana pod žanrovsku, a samim tim i nižu vrstu literature. Premda su postmoderni kritičari_ke dosada već uspjeli da nađu, pogotovo pomoću feminističke analize, dovoljno djela koja dokazuju da je ovakva klasifikacije neosnovana, dugo se odbacivalo pisanje, pogotovo pisanje žena, koje potpada pod ovaj žanr. Može se reći da je Shirley Jackson reispisala, na modernistički način, viktorijanski žanr horora, premda nije prva koja je to uradila. Njene prethodnice su Virginia Woolf s A Haunted House i Djuna Barnes s Nightwood (koji spada u već spomenuti roman a clef).
Ukleta kuća na brdu od gotičkog žanra koristi psihološki horor, koji je posebno bitan u razvijanju karakterizacije lika Eleanor. Pratimo njezino mentalno i emotivno stanje koje na početku naslućuje da se radi o nekome tko često sanjari i ima običaj da previše razmišlja o društvenim situacijama, do živčanog sloma na kraju, kada nismo sigurni da li više možemo vjerovati opisu događaja iz perspektive tog lika. Još jedan od likova u Ukletoj kući na brdu je i sama kuća, koja ne označava više, kao što bi označavala u realističnom romanu, mjesto domesticiteta, već mjesto zazornog. A u to zazorno, spadaju i queer želje, koje su do trenutka ulaska u liminalni prostor kuće, za Eleanor, bile potisnute. Jackson tako preko samog motiva uklete kuće i kroz Eleanorino ludilo, na zaobilazan način vrši kritiku patrijarhalnih normi i represije.
Jedan veoma bitan motiv u ovom gotičkom romanu je motiv duha. On je u safičkoj književnosti veoma čest, kao što navodi Terry Castle u Apparitional Lesbian, kada se pita zašto je toliko teško vidjeti lezbejku, čak kada nam je pred nosom? Odgovor je jasan – ona je uvijek sakrivena, “ghostovana” od strane vladajućih kulturalnih paradigmi. U Ukletoj kući na brdu ne vidimo doslovno nijednog duha, ali uočavamo da postoji neko prisustvo duhova, prvenstveno preko zvukova. Ono što najviše progoni Eleanor je duh njene majke za koju se sama brinula dugi niz godina do njene smrti.
Adaptacije: Netflixova The Haunting of Hill House (2018), The Haunting (1963) i biopic Shirley (2020): queer (ne)reprezentacija
Prva adaptacija Jacksoninog romana je filmska The Haunting (1963) u doba kada su LGBTI tematike još uvijek bile slabo predstavljene. Ipak upravo u odnosu Eleanore i Theodore možemo uočiti da njihova interakcija nije samo prijateljska. Njihovo padanje u zagrljaj i oslovljavanje nadimcima ostavljaju još jači dojam na filmskom platnu. Međutim, najeksplicitniji momenat u filmu koji signalizira prisustvo safičkog je scena u kojoj Eleanora u naletu ljutnje govori Theo: “Greška prirode, tako zovu one poput tebe”, očito aludirajući na Theodorin queerness, ali na izrazito patrijarhalan način.
Netflixova adaptacija je mnogo eksplicitnija, premda se ne drži literarnog predloška. Ono što mi vidimo pred sobom u The Haunting of Hill House (2018) je porodica Craneovih, koja ima petero djece: blizance Eleanor i Luka, Shirley (hommage spisateljici), Stephena, spisatelja horor knjiga (ponovo hommage) i Theodore. U ovoj verziji Theodora je eksplicitno gay. Epizoda 3, Touch, posvećena je njenom liku. Ona je dječji psiholog sa psihičkim talentom koji se manifestira dodirom. Način na koji ona štiti svoj unutrašnji svijet od preplavljenosti senzacijama trauma svojih pacijenata i članova porodice je nošenje rukavica. Kada Theo nosi rukavice, ona nije više izložena nemilosrdnom proživljavanju tuđih emocija. Rukavice skida samo u svojim intimnim odnosima (a i tada nevoljko). Njezin odnos s Trish je push-pull emotivne povezanosti. Premda je ova adaptacija mnogo progresivnija, ipak ovdje rukavice mogu imati dvojako značenje i signalizirati da njima štiti i svoj queer identitet od vanjskih društvenih očekivanja.
Film Shirley (2020) je biopic centriran prvenstveno na period Jacksoninog pisanja još jednog gotičkog romana Hangsaman. U filmu možemo vidjeti prikaz Shirley Jackson kao folk vještice koja pomaže ženi koja odsjeda kao gošća u njenoj kući, oko čini za plodnost. Te scene reflektiraju njen interes za paranormalno: najviše pod utjecajem njezine majke koju su zanimali spiritualizam i seanse. U Ukletoj kući na brdu možemo uočiti nekoliko likova sa takvim interesovanjima: Theodoru i Eleonoru koje doktoru Montagju-u služe kao pomoćnice u njegovog eksperimentu, zbog svojih psihičkih sposobnosti i ženu doktora Montagjua koja koristi ouija ploču za komuniciranje s duhovima. Film prikazuje Shirley-inu izoliranost u braku sa Stanleyem Edgarom Hymanom. Ona se seli s njim u Vermont zbog njegove profesure i živi izolirana u njihovoj kući. Premda je Shirley ta koja je financijski održavala njihov stil života, jer su njezini honorari za pisanje bili znatno veći od Hymanove profesorske plaće, Hyman je bio izrazito kritičan naspram nje. On je bio taj koji je s izrazito podozrivim primjedbama pregledavao svaki njen rukopis i s dociranjem i širenjem glasina o njoj, gledao na njenu agarofobiju. Možemo pretpostaviti da je Shirleyina agarafobija nastala kao odgovor na skučenost njene društvene uloge, kao profesorove žene, i očekivanja koje joj je patrijarhat (ali i njena vlastita majka) usadio. Njena majka nikada nije prihvatila njenu karijeru i stil života. Jackson, je poput Eleanor, dugo živjela u sjeni previše kontrolišuće majke, da bi zatim bila prisiljena da se iz New Yorka preseli u manje predgrađe na sjeveru Amerike i bude vezana za dom, dok njen suprug obavlja javne funkcije. Njene biografičarke (Judy Oppenheimer i Ruth Franklin) naglasile su kako u privatnom životu Shirley Jackson postoje naznake queer odnosa. Na isti način na koji su queer teme samo naznačene u Ukletoj kući na brdu, Jacksonina je seksualnost ostala neizgovorena.
Shirley Jackson je u 50-im godinama prošlog stoljeća, na međi između postratnog konzervatizma i procvata feminizma, napisala roman koji je na kratkih dvjesto stranica ispunjen tekstom koji nudi višestruka iščitavanja. Njeno pisanje nije biografsko kakvo nam nudi roman a clef, već u okviru maestralnog vladanja žanrom horora daje naznaku svoje sudbine u psihološkom portretu glavnog lika Eleanor Vance. Heteronormativnost je dekonstruisana u knjizi prevashodno preko literarnih postupaka i kao da je njeno toksično tkivo arhitektonski utkano u samu “kuću teksta”. Odmak od skrivenih značenja nalazimo u kasnijim adaptacijama, isprva kao otvoreni prikaz queer lika Theodore, koji je zbog svog identiteta prekoren, da bi u zadnjoj adaptaciji lik Theo stajao neovisno od odnosa s Eleanorom i predstavljao reprezentaciju queer likova u hororu.
Sada također znamo mnogo više o skrivenim aspektima života same spisateljice Shirley Jackson i time je njen autobiografski pečat neizbježno prisutan u sjeni.
