PIŠE: Maja Š.
Teško je uperiti prst u tačan trenutak kad se u bivšoj Jugoslaviji počinje razvijati lezbejski pokret kao takav. Problem vezan za lezbejsko organizovanje je taj što se pokret razvijao (što je još uvijek veoma čest slučaj) ili na neki način pod okriljem feminističkog pokreta ili unutar samog LGBTIQ pokreta u zemljama.
Žensko organizovanje
Žene se počinju organizovati već od kraja sedamdesetih godina. Presudan događaj za feminizam i feministički pokret u regionu je bio međunarodni feministički skup Drug-ca žena: Žensko pitanje – Novi pristup?, koji se održao 1978. u Beogradu. Inicijatorice ove konferencije bile su feministkinje Žarana Papić i Rada Iveković, a okupilo se skoro 100 feministkinja iz ex-Yu zemalja i Europe.
Konferencija je značila radikalnu kritiku dotadašnjeg, jedinog legalnog načina organizovanja žena kroz Socijalistički savez radnog naroda. Postala je inspiracija za stvaranje prvih feminističkih grupa u Zagrebu, Ljubljani, Beogradu, Sarajevu. Drug-ca žena imala je nevjerovatan značaj za razvoj feminističkog pokreta na prostorima bivše Jugoslavije, ali i civilnog sektora u cjelini.
U Zagrebu je nastala ženska sekcija sociološkog društva Sveučilišta u Zagrebu pod naslovom Žena i društvo. Sekcija je pokretala diskusije i javne tribine, i bila je inspiracija za buduće ženske inicijative. Uz podršku iz Zagreba u Beogradu je osnovana slična inicijativa s istim imenom Žena i društvo pri SKC-u.
Ženska grupa Lilith se osniva 1984. godine u Sloveniji, međutim želja i potreba za povezivanjem aktivistinja iz dana u dan je sve veća pa se tako 1987. održava Prvi jugoslovenski feministički skup u Ljubljani. Skup je pokrenuo vrijednosti sestrinstva, razmjene, podrške ženskom aktivizmu, razmatranja o ženskoj umjetnosti i kulturi, ukratko prvi radni sastanak o lezbejstvu.
Nakon toga, još tri jugoslovenska feministička skupa održana su u Zagrebu i Beogradu, a posljednji s nazivom Good girls go to heaven, bad girls go to Ljubljana održan je u Ljubljani 1991. godine, u proljeće, upravo prije početka rata.
U završnom dokumentu prvog skupa 13. 12. 1987. iznijeti su zaključci da lezbejstvo treba biti vidljivo u javnosti, da se trebaju osnivati grupe i lezbejski festivali, te da se treba donijeti ustavna promjena jednakosti žena i muškaraca bez obzira na seksualnu orijentaciju i rodni identitet.
Nastanak lezbejskog pokreta
Ono što je bilo prekretnica počecima lezbejskog organizovanja je svakako dekriminalizacija homoseksualnosti u svim zemljama regiona. Jedna od stvari koje su, također, potaknule razvoj lezbejskog pokreta je i razvoj feminističkog pokreta, unutar kojeg je bio i veliki broj feministkinja lezbejki.
Slovenija je zahvaljujući ranoj dekriminalizaciji homoseksualnosti postala prva zemlja regiona u kojoj se počeo razvijati lezbejski pokret. Homoseksualnost je dekriminalizovana 1976., a ova odluka postaje pravosnažna 1977. Prva lezbejska organizacija je osnovana prije skoro četrdeset godina.
Krajem osamdesetih lezbejski aktivizam postaje dio pokreta za borbu za ljudska prava i alternativne kulture, te se udružuje s drugim organizacijama civilnog društva na regionalnom i međunarodnom nivou. Počinju se organizovati razna druženja, diskusije i kulturno-umjetničke manifestacije. Prvi lezbejski film festival je održan 1988. u ŠKUC galeriji u Ljubljani. LGBTIQ zbivanja u Ljubljani su bila javna i javno najavljena, bez policijske zaštite, napada i problema. Bilo je negodovanja – što je očekivano. O njima je uglavnom pisala omladinska štampa.
Hrvatska ljekarska komora je skinula homoseksualnost s liste mentalnih poremećaja 1973. godine. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca.
Pojedinci_ke motivisani_e razvojem situacije u Sloveniji se počinju organizovati, tako se 1989. osniva Lila inicijativa, koja prestaje s radom već u maju 1990. zbog nemogućnosti finansiranja. 1992. se osniva prva LGBTIQ organizacija pod nazivom LIGMA (Lezbejska i gej akcija). Osnivači_ce ove organizacije su Andreja Špehar i Amir Hanušić. LIGMA je djelovala kroz časopis Speak out koji su izdavali kao dodatak časopisu ARKzin. A 1997. uz pomoć Ženske mreže Hrvatske i Instituta otvorenog društva osniva se ženska anarho-feministička grupa Kontra, koja se zvanično registruje 2000. godine i postaje prva lezbejska organizacija u Hrvatskoj. Tokom godina Kontra je uspjela izgraditi lezbejsku biblioteku Lezbib, te osnovati SOS telefon i savjetovalište za lezbejke.
“Prvi javni korak smo napravile 1991. godine kroz prvu malu javnu tribinu povodom 27. juna, Međunarodnog dana ponosa LGBT populacije. To je bilo u Domu omladine, kada smo, neke od nas, pričale. Bilo je dosta interesantno jer tada nije to nije bila neka javna stvar i nije bilo nekih neprijatelja u publici, niti je iko skontao da bi još trebalo da se bude protiv.” – Lepa Mlađenović, prva autovana lezbejka u Srbiji (preuzeto s slobodnaevropa.org)
Promjenom krivičnog zakona u Srbiji je homoseksualnost dekriminalizovana 1994. godine. Prvo LGBTIQ udruženje je osnovano 1991. pod nazivom Arkadija. Među osnivačima i osnivačicama bili_e su i Dejan Nebrigić i Lepa Mlađenović. 1995. dio lezbejki je htio da se odvoji od Arkadije pa tako dolazi do osnivanja lezbejske organizacije Labris. Osnivačice Labrisa su: Vesna Draženović, Tanja Smiljanić, Ljiljana Živković, Zorica Rajić, Dragana Vujinović, Bobana Macanović, Lepa Mlađenović, Bosiljka Janjušević, Milena Zagorac, Štefica Ivljev, Jelena Kerkez i druge. Okupljale su se u prostorijama Centra za ženske studije, Autonomnog ženskog centra, ponekad i u prostorijama Žena u crnom. Labris – organizacija za lezbejska ljudska prava se napokon registruje 2000. godine, a dobiva svoje prostorije u februaru 2001. godine. Udruženje postoji i aktivno je i danas.
Budući da je Kosovo bilo sastavni dio Republike Srbije tada, i na Kosovu je homoseksualnost dekriminalizovana 1994. promjenama tadašnjeg krivičnog zakona. Prva autovana lezbejka je Igballe Rogova koja je 1989. bila suosnivačica prve ženske organizacije na Kosovu, međutim povukla se iz javnosti jer u to vrijeme nisu postojale LGBTIQ grupe, niti pokret, već su se aktivisti/kinje individualno zalagali/e za prava zajednice.
LGBTIQ pokret na Kosovu se počinje razvijati 2002. kada je i registrovana prva LGBTIQ organizacija Elysium. Iako su imali svoje prostorije, nisu imali vidljive aktivnosti. Organizacija je uglavnom funkcionisala tako da se članovi sastaju u njihovim prostorijama i razgovaraju o problemima s kojima se svakodnevno susreću. Najviše se, zapravo, radilo na osnaživanju zajednice. Kasnije tokom 2000-tih se osnivaju organizacije Center for Social Emancipation (QESH), Center for Equality and Liberty (CEL) i Center for Social Group Development (CSGD). Trenutno ne postoji organizacija koja se bavi isključivo lezbejskim pitanjima.
Dobivši ovlaštenje da samostalno donosi krivični zakon, Crna Gora je dekriminalizovala homoseksualnost 1977., postavši time jedna od prvih republika koje su to učinile. Prva LGBTIQ organizacija se osniva 2011. godine pod nazivom LGBT Forum Progres, koja je i dalje aktivna. Pored nje trenutno aktivno djeluju organizacije Queer Montenegro, Spektra, Stana i Juventas.
Na inicijativu organizacije Queer Montenegro, nakon više od dvije godine kontinuiranih aktivnosti namijenjenih LBTQ ženama, 2016. se formirala prva nezavisna aktivistička grupa LBTQ žena KvirA. 2020. Godine se zvanično osniva prvo udruženje LBTQ žena STANA, koje je i danas aktivno.
“LBTQ žene već godinama kreiraju istoriju LGBTIQ pokreta u Crnoj Gori. Uprkos tome, lezbejke, biseksualne i trans žene su ostale do danas nevidljive, iako su u velikom broju slučajeva predstavljale katalizatore, te sprovodile u praksi skoro sve aktivnosti u ovoj oblasti.” – Ana Dedivanović, osnivačica grupe KvirA (preuzeto s libela.org)
U Makedoniji je homoseksualnost dekriminalizovana tek 1996. Prvo registrovano LGBTIQ udruženje je Egal 2003., danas fokusirano uglavnom na MSM populaciju. Lezbejski pokret se počinje razvijati osnivanjem Ženske alijanse, koju je osnovala Gordana Trčevska. Prije desetak godina osniva se neformalna grupa podrške LezFem. Jedna od osnivačica je Biljana Ginova. Dotada nije postojalo udruženje koje na ovaj način uključuje lezbejke i žene iz drugih manjinskih grupa.
U Bosni i Hercegovini je izmjenama Krivičnog zakona SRBiH 1991. homoseksualnost dekriminalizovana, međutim LGBTIQ pokret nije zaživio sve do 2002. kada se osniva Udruženje Q u Sarajevu. Među osnivačicama ovog udruženja su bile i Svetlana Đurković i Slobodanka Dekić. Jako je bitno naglasiti da su u organizaciji u to vrijeme bile samo žene. Ovo udruženje je imalo svoje prostorije, ali je većinu svojih aktivnosti baziralo na mejling liste i forum.
Udruženje Q 2010. zatvara svoju kancelariju. U međuvremenu 2007. se osnovala nevladina organizacija Sarajevski otvoreni centar, koja nakon zatvaranja Udruženja Q preuzima mnogo aktivniju ulogu. Lezbejskom tematikom se donekle bavila i Fondacija CURE. To je feminističko-aktivistička organizacija osnovana 2005. godine. Imale su razne aktivnosti osnaživanja LBTQ žena, posebice na svom PitchWise festivalu koji postoji skoro već 20 godina.
“S obzirom da organizujem PW festival već treću godinu zaredom, moram da kažem da je za mene prostor za LBT žene od iznimne važnosti. Festival je veliki i namijenjen je svim ženama, ali je jako važno ostaviti prostor za sve grupe koje su višestruko marginalizovane kao što su to LBT žene. Jako je važno imati siguran prostor, jer neke od tih žena nikada nisu imale priliku da se druže sa drugim LBT ženama i zato je od ogromne važnosti za nas uvijek imati sesiju ili dvije posvećene LBT ženama. Nažalost, postoje ženske grupe koje ne prepoznaju lezbejke tako da je važno da se otvaraju prostori za ove žene da bi se povezale, razmijenile iskustva i ponekada i spoznale sebe.” – Marija Vuletić, tadašnja organizatorica PitchWise festivala (preuzeto s lgbti.ba)
U većini zemalja u regionu lezbejski pokret još uvijek nije dovoljno razvijen, što otežava ostvarivanje prava i vidljivosti lezbejske zajednice. Ipak, postoje osnovni temelji, poput aktivističkih inicijativa, organizacija i pojedinki koje se bore za unaprjeđenje prava i sloboda lezbejki. Ovi temelji predstavljaju solidnu osnovu za dalji razvoj pokreta, koji bi mogao donijeti značajnije promjene kroz edukaciju, podršku zajednice i uključivanje u šire društvene tokove.
Članak je objavljen uz podršku američkog naroda putem Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID). Sadržaj članka isključiva je odgovornost Sarajevskog otvorenog centra i nužno ne odražava stavove USAID-a niti Vlade Sjedinjenih Američkih Država.