Oliari i drugi protiv Italije: korak bliže ka pravnom priznanju istospolnih zajednica širom Evrope
Piše Adrijana Hanušić
2015. godina je donijela dosta značajnih pravnih pobjeda pripadnicima istospolnih zajednica u različitim državama širom svijeta. Time je pružena i ostalima nada da će u dogledno vrijeme dočekati da se njihova realnost i njihova svakodnevnica prestane kretati u pravnom vakumu i u sferi društvene ignorancije svega što ima etiketu različitog, i stoga se u konačnici stavlja u ladicu neprihvatljivog.
Ove pobjede šalju poruku da se i čitava sfera zaštite ljudskih prava polako, ali sigurno, oslobađa (i neminovno mora osloboditi) vješto prikrivenih okova konzervativizma i netolerancije koji godinama usporavaju punu afirmaciju univerzalizma ljudskih prava, zadržavajući se na licemjerno deklarativnoj i selektivnoj podršci njihovom poštivanju.
U maju 2015. godine, u Republici Irskoj se manifestuje svojevrsna socijalna revolucija. 62 % elektorata ove države, poznate po konzervativnom društvu pod snažnim uticajem katoličke crkve, na referendumu daje svoju podršku istospolnim brakovima, što je pozdravljeno kao početak tranzicije ka liberalnijem i sekularnom društvu. Nedugo nakon toga, u junu 2015., Vrhovni sud Sjedinjenih američkih država objavljuje historijsku presudu kojom utvrđuje da Ustav SAD-a pruža istospolnim parovima pravo na zaključenje braka, čime se to pravo legalizuje u svih 50 njenih država.
Nedugo potom, 21. jula 2015. godine, Evropski sud za ljudska prava daje svoj doprinos unapređenju prava LGBT zajednice na najstarijem kontinentu. Sud u Strazuburu se očituje o mogućnosti istospolnih parova da zaključe brak ili stupe u drugi vid zakonski priznatog parnterstva u odluci koja nije toliko revolucionarna kao presuda američkog Vrhovnog suda u korist istospolnih brakova, ali je definitivno riječ o potezu u istom smjeru.
U presudi Oliari i drugi protiv Italije, Evropski sud je osudio Italiju zbog njenog propusta da pruži bilo kakav vid pravnog priznanja za istospolne životne zajednice i naredio joj je da isplati obeštećenje za tri italijanska para koja su inicirali ovaj postupak, odlučivši da praksu svoje države podvrgnu sudskom ispitivanju, pod svjetlom evropskih standarda zaštite ljudskih prava.
Dok je Evropski sud prošle godine zauzeo stav da evropsko konvencijsko pravo ne zahtijeva od svih država da istospolnim parovima obezbijedi pristup mogućnosti sklapanja braka, Sud je ovog puta zaključio da je Italija povrijedila član 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima, koji garantuje svakom pravo na poštovanje njegovog privatnog i porodičnog života. Razlog tome jeste nepostojanje pravnog okvira koji bi zvanično priznao istospolne zajednice i zaštitio njihovu vezu. Italija im, naime, ne omogućava da, u odsustvu braka, zasnuju bar “građansku zajednicu” ili “registrovano partnerstvo”. U veoma interesantnom pasusu, Sud ističe da je tu posrijedi konflikt između, s jedne strane, društvene realnosti aplikanata, koji već žive svoje živote kao homoseksualci posvećeni jedni drugima u stabilnoj vezi, i šutnje zakonodavstva po tom pitanju.
Sud je pri tome uzeo u obzir nedavnu američku odluku, kao i pokret ka zakonskom priznanju koji se velikom brzinom razvija u Evropi, tj. činjenicu da skoro sve države iz geografski zapadnog dijela Evrope danas pravnim putem priznaju istospolne životne zajednice.
Rezonovanje Evropskog suda po ovom pitanju je do sada prolazilo kroz postepenu evoluciju, pri čemu je dinamično tumačenje Evropske konvencije sezalo od potrctavanja “značaja pravnog priznanja de facto porodičnog života” (X protiv Austrije), preko podvođenja istospolnih zajednica kao stabilnih veza pod pojam porodičnog života (Shalk i Kopf protiv Austrije), pa sve do pojašnjenja da onda kada jedna država zakonskim putem predvidi mogućnost sklapanja registrovane zajednice, takav format mora biti dostupan svim parovima bez obzira na njihovu seksualnu orijentaciju (Vallianatos i dr. protiv Grčke). Presuda Oliari i drugi protiv Italije je značajna utoliko što ide korak dalje – prepoznaje svojevrsnu pozitivnu obavezu evropskih država da u svjetlu člana 8 Konvencije implementiraju generalni zakonski okvir kojim će se regulirati istospolne veze i zaštititi njihovih prava.
Ona svakako ima svojih ograničenja. Iz tumačenja Suda bi se moglo zaključiti da ova pozitivna obaveza ne može biti tako jednostavno prenijeta u kontekst svih drugih evropskih država, kao što je na primjer Rusija, jer je Sud svoje zaključke bazirao, između ostalog, na izmijenjenim društvenim stavovima o homoseksualnosti u Italiji, izraženim između ostalog i kroz zaključke domaćih sudova u pogledu njihovih prava. Pored toga, Sud je propustio da ispita navode aplikanata i u svjetlu člana 14 Evropske konvencije, koji predviđa zabranu diskriminacije u uživanju ostalih prava zagarantovanih konvencijom. Najzad, Evropski sud je propustio da definiše koja su to neophodna prava i obaveze koja se trebaju vezati uz formu građanske zajednice drugačije od braka, ostavljajući državama polje slobodne procjene u tom pogledu.
Pa ipak, iz presude se može zaključiti da se takvim institutom mora garantovati više od privatnog ugovora, jer Sud istospolnim zajednicama izričito priznaje prava, potrebe i obaveze koje sežu dalje od onoga što bi moglo biti regulisano takvim ugovorom, uključujući moralnu i materijalnu podršku, izdržavanje i nasljedna prava.
U tom kontekstu, i Bosna i Hercegovina bi, ukoliko zadrži status quo, u okviru kojeg je onemogućeno sklapanje istospolnih brakova, uz istovremeni nedostatak pravne regulative koncepta istospolnih zajednica, mogla u dogledno vrijeme da bude podvrgnuta jednakoj vrsti ispitivanja povrede ljudskih prava u Strazburu.
U međuvremenu, ostaje da se prati dalji razvoj jurisprudencije Suda Evropskog suda za ljudska prava koji, slijedeći aktuelne opšte društvene i pravne tokove u svijetu, neminovno prije ili kasnije mora voditi ka zaključku:
Ljudska prava su ljudska prava. Ljubav je ljubav.
