Izvor: VICE Serbia
Foto: Kolekcija Roba Heninga (lijevo) i Fondacija Toma iz Finske i Galerija David Kordanski (desno)
Kad je Touko Laaksonen, poznatiji kao Tom iz Finske, pedesetih počeo da objavljuje i izlaže crteže mišićavih i brkatih gej muškaraca, njegova umjetnička djela i dalje su na mnogim mjestima bila ilegalna. Zakoni o anti-gaj cenzuri značili su da on i njegovi kolekcionari mogu biti uhapšeni samo zato što posjeduju istospolnu erotiku. Ali tokom čitave umjetničke karijere, koja je potrajala preko 60 godina i broji više od 3.500 radova, Tom iz Finske inspirisao je armiju kvir umjetnika i promijenio način na koji svijet doživljava gej muškost i seksualnost.
Rođen u ruralnoj Finskoj 1920. godine, Laaksonen je još od ranih dana bio talentovani umjetnik, a njegovi roditelji, prosvjetni radnici, ohrabrivali su njegove akademske i kreativne težnje. Ali prema njegovim biografima, djetinjstvo je proveo špijunirajući mišićave momke koji su radili na okolnim farmama. Godine 1939. godine pošao je u umjetničku školu u Helsinkiju, gdje su mu maštu zapalili kosmopolitski izrazi muškosti. Vremenom su gej muškarci obučeni kao radnici, mornari i motociklisti postali motiv koji se javlja u većini njegovih radova.
Kad je Staljin u Drugom svjetskom ratu okupirao Finsku, Laaksonen je regrutovan u vojsku i tokom nestanaka struje počeo krišom da se upušta u seks sa uniformisanim vojnicima s obje zaraćene strane. Mir je donio kraj tim susretima, a Laksonen se vratio studiranju umjetnosti, uglavnom ograničivši požudu na blok za crtanje, sem pri slučajnim upoznavanjima na krstarenjima.
On je 1956. godine priložio ilustracije mišićavog drvosječe sa nabreklim međunožjem Physical Pictorialu, američkom časopisu koji se predstavljao kao sportski magazin da bi izbjegao cenzuru. Bio je popularan među gejevima koji su žudjeli za golišavim ili polugolim tijelima mišićavih modela. Da bi zaštitio identitet, Laaksonen je radove prosto potpisao sa “Tom”. Kad je crtež završio na naslovnici u proljeće 1957. godine, urednici su mu ime promijenili u “Tom iz Finske” i tako je rođena jedna kulturna ikona.
Pedesetih i šezdesetih, “beefcake” radovi, crteži mišićavih muškaraca, usredsređivali su se na opise prelijepih muških tijela, ponekad u blizini jedni drugih, ali nikad tokom seksualne interakcije. “Ono što je Tom uvidio bilo je da su mnogi ti opisi u kvir kulturi bili ‘beefcake'”, rekao je za VICE S.R. Sharp, potpredsednik Zadužbine Toma iz Finske.
“Bili smo samo voajeri koji gledaju modele o kojima nismo znali ništa. Jesu li oni bili samo modeli? Jesu li bili gej? Jesu li bili strejt? Jesu li bili plaćeni? Nismo znali. Bili smo samo voajeri koji gledaju ‘beefcake’. Tom je rekao: ‘Mogu to da ispravim’ i uložio svjestan napor da ‘beefcake’ pretvori u lijepu umjetnost”, dodao je Sharp.
Iako mnogi Tomovi rani radovi nisu eksplicitno prikazivali seks, njegovi likovi i dalje imaju određenu interakciju među sobom, gledaju se s požudom koja, do tog trenutka, nije bila karakteristika žanra. “Kad biste vidjeli Tomove subjekte, čak i dok su pedesetih bili potpuno obučeni, znali ste da oni razmjenjuju značajne ‘poglede’”, rekao je Sharp. “Gledali su se na određen način — kao da gluvare zajedno — koji vam je jasno davao do znanja da su istinski kvir.”
Kako je Laaksonen postajao sve veća zvijezda, nastavljao je da objavljuje radove koji su suptilno pomjerali granice, istovremeno prihvatajući sve eksplicitnije privatne narudžbe. Ali tek je sredinom sedamdesetih Tom iz Finske postao slavan po opscenim, fotorealističnim ilustracijama mišićavih gej muškaraca koji uživaju u seksu. Bila je to promjena paradigme koja je pomogla da se fundamentalno izmijeni način na koji se gej seksualnost doživljava u mainstreamu.
Vrlo je malo umjetnika radilo tako kao Tom iz Finske, ubacujući istopolnu požudu i tenziju u svoje radove. Ali valja napomenuti da je Roland Caillaux, manje poznati glumac i umjetnik, stvarao slične radove u Parizu deceniju prije nego što se proslavio Tom iz Finske. Pokrivao je sličnu teritoriju, prikazujući muškarce u mornarskim uniformama i bez odjeće. Bili su vitkiji od Laaksonenovih modela, ali su imali isti pogled, mazili su se i upuštali u seks. Ali uz svesrdnu američku podršku, Tom iz Finske postao je prisutniji, izazivajući osjećaj srodnosti i prepoznavanja među muškarcima koji su posmatrali njegove crteže.
Sedamdesetih su muškarci koristili ove crteže da rekonstruišu scene koje je Laaksonen iskusio tokom rata, pronalazivši se po sumnjivim barovima, uličicama i gluvareći po parkovima širom svijeta. Oblačili su se kao likovi Toma iz Finske, osnivajući “motociklističke klubove bez motocikala” koji su predstavljali začetke zajednica ljubitelja kože.
Pored ove generacije gej muškaraca, njegovi radovi uticali su i na čitavu jednu generaciju umjetnika. Kako je Laaksonen počeo da provodi više vremena u Americi, zbližio se sa umjetnicima kao što su Etienne i Robert Maplethorpe, pozivajući ih u svoj dom na druženje i razgledanje crteža, budući da su prilike za izlaganjem radova u javnim ustanovama bile rijetke. “Mislim da im je Tom dao dozvolu da koriste erotiku kao dio svoje prakse”, rekao je Sharp. “Naveo ih je da misle kako mogu da istraže ono što rade i znaju da mogu da uvrste seksualnost u svoje radove.”
Njihovi radovi izmenili su vizuelni identitet kvir kulture, ne samo objavljujući radove u časopisima i kasnije ih prikazujući u galerijama, već i izrađujući grafike za legendarne fetiš klubove kao što su Mineshaft i The Lure, gej kupatila i razne druge kvir ustanove. Taj uticaj je evidentan i kod današnjih umjetnika, kao što je istaknuto u knjigama poput My Gay Eye, koja predstavlja savremene umjetnike kao što su Gio Black Peter, koji je nedavno pomogao konceptualizaciju umjetničkog pravca legendarnog njujorškog kvir fetiš događaja The Black Party.
Trajni legat Toma iz Finske utkan je u novu izložbu Kuća TOM: Rad i život Toma iz Finske, u sklopu Mobile Homesteada Mikea Kellyja u Muzeju savremene umjetnosti u Detroitu (MOCAD). Zajedno sa novoizgrađenim kaminom i orijentalnim tepisima, jednospratna rančerska kuća renovirana je tako da izgleda kao Kuća TOM u Echo Parku, u Los Angelesu, gde je Laaksonen provodio pola svake godine posljednje decenije života. Bio je to prostor gde se družio i razgovarao sa mnogim kvir umetnicima na koje je uticao.
U MOCAD-u, radovi Toma iz Finske izloženi su uz djela Maplethorpea, Raymonda Pettiboneabona, Johna Watersa i drugih savremenika na koje su uticali njegovi radovi. Rani crteži i referentni materijali — Laaksonenovi radovi često su bili amalgam njegove mašte i muškaraca iz stvarnog života — prikazani su zajedno sa ispoliranijim crtežima. U jednom hodniku izložen je njegov serijal Park zadovoljstva, opisujući figuru po imenu Kake na krstarenju koje se pretvorilo u šumsku orgiju. U garaži, četiri vitrine pune su raznih kolekcionarskih bizarnosti, kao što su leci iz 1999. godine za pank bend Limp Wrist, koji je koristio elemente ilustracija Toma iz Finske.
“Radovi Toma iz Finske imaju moć da promijene živote ljudi i natjeraju ih da se osjećaju kao da su bitni”, rekla je Elizija Borovi-Rider, izvršna direktorka MOCAD-a. “To prenosi veliku političku poruku, naročito danas.”
Njegovi radovi bili su nesumnjivo formativni — ne samo za kvir umjetnike i gej zajednicu uopšte, već i za društvene izgnanike iz svih sfera života. Najviše od svega, omogućili su stepen vidljivosti kvir muškaraca na način na koji nisu bili opisivani u umjetnosti ranije. Ali i više od toga, ti radovi su konkretno donijeli afirmaciju kvir seksu u svim njegovim pojavnim oblicima, prkoseći politici pristojnosti i zauvek promijenivši način na koji društvo gleda na gej seksualnost.
